INSONNING MOLIYAVIY AHVOLINI AKS ETGAN «OVQAT» KOMPONENTLI ANTROPOSENTRIK FRAZEOLOGIK BIRLIKLAR

АНТРОПОЦЕНТРИЧЕСКИЕ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИЕ ЕДИНИЦЫ С КОМПОНЕНТОМ «ЕДА», ОТРАЖАЮЩИЕ ФИНАНСОВОЕ ПОЛОЖЕНИЕ ЧЕЛОВЕКА

Абдуллаева Санобар Бахриллаевна

д-р философии по филологическим наукам (PhD), Самаркандский институт иностранных языков, Республика Узбекистан, г. Самарканд

ANTHROPOCENTRIC PHRASEOLOGICAL UNITS WITH COMPONENT «FOOD» DESCRIBING FINANCIAL POSITION OF PERSON

Sanobar Abdullaeva

Doctor of Philosophy on Philological Sciences (PhD), Samarkand State Institute of Foreign Languages, Republic of Uzbekistan, Samarkand

Annotatsiya. Maqola ingliz, rus va o‘zbek tillaridagi «ovqat» komponentli antropotsentrik frazeologik birliklarga bag‘ishlangan. oziq-ovqat insonning har kunlik ehtiyojini hisoblanadi, shu bois ko‘plab madaniyatlarda ovqatga doir iboralar paydo bo‘lib ommalashib ketgan. Frazeologimlarning component va kognitiv tadqoqoti o‘tkazib, lingvomadaniy xususiyatlari ochib berilgan.

Аннотация. Статья посвящена антропоцентрическим фразеологизмам с компонентом «еда» в английском, русском и узбекском языках. Еда считается повседневной потребностью человека, поэтому выражения о еде появились и стали популярными во многих культурах. Проведено компонентное и когнитивное исследование фразеологизмов, выявлены лингвокультурологические особенности.

Abstract. The article is devoted to anthropocentric phraseological units with the component «food» in English, Russian and Uzbek languages. Food is considered a daily human need, so expressions about food appeared and became popular in many cultures. A component and cognitive study of phraseological units was conducted, linguacultural features were identified.

Kalit so‘zlar: frazeologiya, timsol, kontekst, idioma, madaniyat.

Ключевые слова: фразеология, метафора, контекст, идиома, культура.

Keywords: phraseology, metaphor, context, idiom, culture.

Ma'lumki, frazeologik birliklar ko'chma ma'noga ega bo'lgan va kamida ikkita tarkibiy qismga ega bo'lgan turg'un nutq burilishlaridir. So'nggi o'n yilliklarda frazeologik birliklarning antropotsentrik mohiyatini o'rganuvchi ilmiy ishlar paydo bo'ldi. Frazeologik birliklarning antropotsentrikligi tilning inson tomonidan inson uchun yaratilishining tabiiy natijasidir. Shuning uchun ham frazeologizmlar inson psixologiyasini, madaniy an’analarini, dunyoni idrok etishni o‘rganishda kuchli vositadir. Bu tamoyil tilshunoslik, madaniyatshunoslik, tarjima va madaniyatlararo tadqiqotlar uchun muhimdir.

Bizning tadqiqotimiz insonning moliyaviy holatini ochib beradigan va ularning tarkibida oziq-ovqat komponentini o'z ichiga olgan turli tizimlar va o'zaro bog'liq bo'lmagan tillarning (ingliz, rus, o'zbek) frazeologik birliklarini o'rganadi.

Oziq-ovqat insonlar, jamiyat va hatto madaniyatning kundalik hayotida katta rol o'ynaydi. Har bir madaniyat tarixi, dini, an'analari, urf-odatlari, turmush tarzi va geografik joylashuviga bog'liq bo'lgan an'anaviy ovqatlanish odatlari bilan ajralib turadi.

Ingliz tilidagi cake and ale (shirinliklar va el) [3, с. 132] idiomasi an'anaviy ravishda xursandchilik, hashamat va beparvo zavq va quvnoq bilan to'lgan hayotni tasvirlash uchun ishlatiladi. Ushbu majoziy ibora farovonlik va quvonchning mavhum tushunchasini yetkazish uchun yorqin hissiy assotsiatsiyalarni keltirib chiqaradigan aniq elementlarni birlashtiradi. Leksema «cakes» ko‘plik ma’nosini aks ettirib, shirinlik deb tarjima qilinadi va mazali, jozibali va orzu qilingan narsalarni ramzi bo‘lib xizmat qiladi. «El» ingliz madaniyatiga xos spirtli ichimlik bo‘lib, kompaniyada iste'mol qilinadigan ichimlik, hordiq chiqarish va dam olishni bildiradi, rohatlanish, do'stona yig'ilishlar va bayramlarning ijtimoiy jihatini ta'kidlaydi. Birgalikda bu ikkita so‘z hayotdan zavqlanishning to'liq qiyofasini yaratadi: shirinliklar va ichimliklar kombinatsiyasi hissiydan tortib to ijtimoiygacha zavqlanishning to'liq spektri bilan bog'liq. Madaniyatda ovqat va ichimliklar ko'pincha bayramlar, muloqot va dam olish bilan bog'liq bo'lib, bu idiomaning metaforik nagruzkasini oshiradi.

Ingliz frazeologik birlik the cream of society «jamiyatning qaymog'i» [3, с. 211]deb tarjima qilinib, jamiyatning yuqori qatlamini anglatadi. «Cream» (qaymoq) - sutning yog'li, to'yimli qismi bo'lib, u yuqori sifatni anglatadi. Eng yaxshi, elita yoki eng yuqori sifatni ifodalaydi. Iborada «cream» nafosat, boylik va mukammallik bilan bog'liq. Predlogli ifoda «of society» (jamiyatning) jamiyat yoki ijtimoiy guruhni tashkil etuvchi odamlarni ko'rsatadi. Sutning qolgan qismidan qaymoq qanday ajratilganiga o'xshab, odamlarning umumiy ko'pligidan maxsus fazilatlarga ega bo'lgan kichik guruh ajralib turadi, degan fikrni ifodalaydi. «Cream» va «society» so‘zlarining birgalikda qo‘llanilishi jamiyatning saralangan, sifatli vakillari obrazini yaratadi, ularning ustunligi va o'ziga xosligini ta’kidlaydi.

Rus frazeologizm питаться акридами и диким медом [2, с. 20] Injildan kelib chiqqan bo'lib, ochlikda yashash, to‘yib ovqatlanmaslik, o‘ta mashaqqat va mahrumliklarni boshdan kechirish ma’nosini bildiradi. Idioma yevangeliyedan kelib chiqqan bo‘lib, avliyo Yahyoning turmush tarzi bilan bog'liq. Injil matnida u dunyoviy haddan tashqari narsalardan qochadigan zohid payg'ambar sifatida taqdim etilgan, bu uning ovqatlanishida aks ettirgan - tabiat bergan narsani iste'mol qiladi. Fe’l «питаться» ovqatlanmoq deb tarjima qilinadi va insonning asosiy tabiiy ehtiyojini bildiradi, «акриды» - chigirtka turini bildiradi hamda nozik va g'ayrioddiy deb qabul qilingan oziq-ovqat bilan bog'lanishiga qo'shimcha ravishda, bu obraz avliyo Yahyoga xos bo'lgan asketizm va haddan tashqari narsalarni rad etishni ta'kidlaydi. Yovvoyi tabiatda to'plangan tabiiy asal nafaqat noyoblik va birinchilikni, balki dunyoviy dunyoning sun'iy farovonligiga qarshi bo'lgan tabiat bilan samimiy aloqani ham anglatadi. «Дикий мед» sof, tabiatdan olingan asal deb tarjima qilinadi. Yovvoyi tabiatda to'plangan tabiiy asal nafaqat noyoblik va birinchilikni, balki dunyoviy dunyoning sun'iy farovonligiga qarshi bo'lgan tabiat bilan samimiy aloqani ham anglatadi. Avliyo Yahyoning oziqlanishini Akrid va yovvoyi asal obrazlari orqali tasvirlash soddalik, kamtarlik va ma'naviy boylikka asoslangan hayot bilan bog'liqliklarni keltirib chiqaradi.

Arxaik ibora курица в супе [2, с. 367] ma’nosi «sho'rvadagi tovuq go'shti» hamda shaxsiy farovonlik, moddiy jihatdan ta’minlaganlikni ko'rsatadi. Tarixiy latifaga ko'ra, bu ibora frantsuz qiroli Genrix IV ga tegishli bo'lib, u bir vaqtlar Savoy gertsogiga shunday degan: «Agar Xudo mening umrimni uzaytirsa, mening shohligimda qozonida tovuq pishirmay birorta dehqon qolmasligiga ishonch hosil qilaman». Bu ibora qoyidagi variantda mashhur bo'ldi: «Men har bir dehqonning yakshanba kuni sho'rvasida o'z tovuqi bo'lishini xohlardim». Shu nuqtai nazardan, tovuq farovonlik ramzi, ovqatlanish sifati va farovon hayotning «asosiy tarkibiy qismi» ga aylanadi. Sho'rvada tovuqning mavjudligi, hatto oddiy idishda ham qimmatli narsa borligi bilan bog'liq. Sho'rva umumiy hayot tarzini, har bir tafsilot (shu jumladan tovuq) o'z rolini o'ynaydigan kundalik kontekstni anglatadi. Genrix IVning bayonotida haqiqiy farovonlik dabdabali ziyofatlarda emas, balki har bir oddiy odamni asosiy, ammo yuqori sifatli turmush darajasini ta'minlash qobiliyatida ekanligi haqidagi g'oyani aks ettirdi.

O'zbek xalqi milliy madaniy frazeologik birliklari bilan ajralib turadi. Charvi bog'lamoq [1, с. 534] iborasi ko'chma ma’noda boyimoq, boyitilmoq ma’noni aks ettiradi. «Charvi» majoziy ma'noda moddiy boylik, barqarorlik va kelajakda ta'minlash uchun zarur bo'lgan zaxiraning ramzi sifatida ajralib turadi. «Bog'lamoq» tejamkorlik va iqtisodiy strategiya bilan bog'liq bo'lgan harakat va rejalashtirishni talab qiladigan ongli va tartibli jamg'armani nazarda tutadi. Idioma tabiiy jarayonlarni kuzatishga asoslangan: hayvonlar sovuq mavsumda omon qolish uchun yog' to'playdi va odamlar ham o'z resurslarini saqlab qolishlari va ko'paytirishlari kerak. Iboraning g'oyasi imkoniyatlar cheklangan sharoitda ham uzoqni ko‘ra bilish va tejamkorlik barqarorlik va kelajak farovonligining kalitiga aylanishi mumkinligini ta’kidlaydi.

O'zbek maqoli chuchvarani xom sanamoq [1, с. 534] noto‘g‘ri hisob-kitobga yo‘l qo‘ymoq; umid qilmoq, noaniq, amalga oshirib bo‘lmaydigan narsaga pul tikmoq ma’nolarni namoyish qiladi. «Chuchvara» an'anaviy o'zbek taomining nomi. Maqola doirasida u potentsial natijaning, hali tugallanmagan mehnat mahsulining ramzi vazifasini bajaradi. «Xom» pishirilmagan degan ma’noni bildiradi. Bu sifat jarayonning to'liq emasligini ta'kidlaydi: mahsulot hali zarur ishlovdan o'tmagan va uning to'liq shakliga etib bormagan. Shu nuqtai nazardan, «sanamoq» ob'ektni hali tayyor bo'lmaganda hisoblash, biror narsani muddatidan oldin baholash harakatini anglatadi. Ibora ijobiy natijalarga erishish uchun zarur bo'lgan jarayon tugamaguncha, ijobiy natijalarni oddiy deb qabul qilmaslik kerakligini majoziy eslatma sifatida xizmat qiladi.

Yuqoridagi tadqiqot shuni korsatdiki, har bir xalk unikal milliylik va madaniyatiga ega hamda shu unikallik fraseologik birliklarda namoyon bo‘ladi, xuxusan, chuchvara leksemasi ozbek xalqiga mansub, el – inglislarga.