ДЗЕЙНАСЦЬ БЕЛАРУСКІХ ПРАДСТАЎНІКОЎ У СОЙМЕ І СЕНАЦЕ ДРУГОЙ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ (1921–1939 гг.)

Уступ. Пасля падзелу Беларусі ў выніку Рыжскай мірнай дамовы 1921 г. палова беларускіх зямель з насельніцтвам 4,6 млн. чал. апынулася ў складзе ІІ Рэчы Паспалітай [7, c. 45]. У выніку палітычных змен беларускія прадстаўнікі распачалі ўдзел у працы парламента, імкнучыся адстаяць нацыянальныя, культурныя і сацыяльна-эканамічныя інтарэсы свайго народа [4, с. 3]. Дзейнасць беларускіх парламентарыяў у Сойме і Сенаце Другой Рэчы Паспалітай, каторая ўяўляла сабой легальную форму абароны правоў беларускага неасельніцтва, была шматграннай: ад спробаў легалізацыі беларускай мовы ў дзяржаўных установах да барацьбы за правы сялянства і рабочых [5, с. 120]. У той жа час яны сутыкаліся з палітычнымі абмежаваннямі, рэпрэсіўнай палітыкай польскіх улад і складанымі ўмовамі існавання беларускай супольнасці [2, с. 325]. Дадзеная праца аналізуе ролю і значэнне беларускіх прадстаўнікоў у парламенцкай сістэме ІІ Рэчы Паспалітай, даследуе іх ініцыятывы, дасягненні і цяжкасці, а таксама аглядае палітычны кантэкст, у якім адбывалася іх дзейнасць. Асноўная ўвага будзе нададзена таму, як беларускія дэпутаты ўплывалі на развіццё нацыянальнага руху і якія вынікі іх дзейнасці адчуваліся ў заходнебеларускім грамадстве.

Асноўная частка. Перш, чым казаць пра дзейнасць беларусаў у Сойме і Сенате II Рэчы Паспалітай, трэба вызначыць функцыі і структуру кожнага з гэтых органаў. Згодна з Канстытуцыяй Польшчы 1921 г. [3], права заканадаўчай ініцыятывы належала Парламенту, які складаўся з двух палат. Сойм – ніжняя палата – быў галоўным заканадаўчым органам дзяржавы, забяспечваючы прыняцце законаў і фарміраванне дзяржаўнай палітыкі. Згодна з арт. 11 Канстытуцыі 1921 г., выбары ў Сойм адбываліся кожныя пяць гадоў і праводзіліся на аснове агульнага, тайнага, прамога, роўнага і прапарцыянальнага галасавання. Грамадзяне Польшчы, якім было не менш за 21 год, мелі права ўдзельнічаць у выбарах (арт. 12), а кандыдаты павінны былі дасягнуць 25-гадовага ўзросту (арт. 13). Сойм меў заканадаўчую ініцыятыву сумесна з урадам (арт. 10), аднак законапраекты, звязаныя з фінансамі, мусілі ўказваць механізмы пакрыцця выдаткаў. Дэпутаты Сойма прадстаўлялі ўсю краіну, а не канкрэтных выбаршчыкаў (арт. 20), і мелі палітычную недатыкальнасць (арт. 21), што гарантавала іх абарону ад судовага пераследу за дзейнасць у парламенце. Унутраная структура Сойма ўключала маршалка, яго намеснікаў, сакратароў і парламенцкія камісіі (арт. 28). Паседжанні былі адкрытыя (арт. 30), але маглі быць закрытымі па запыце маршалка, урада або групы з 30-ці дэпутатаў. Прынамсі, 1/3 дэпутатаў павінна была прысутнічаць для прыняцця рашэнняў (арт. 32). Роспуск Сойма мог адбывацца двума шляхамі: 2/3 галасоў дэпутатаў пры ўмове ўдзелу паловы іх агульнай колькасці, або па рашэнні прэзідэнта з падтрымкай 3/5 членаў Сената (арт. 26). Папраўкі 1926 г. пашырылі паўнамоцтвы прэзідэнта, надаўшы яму адзінаразовае права роспуску па прапанове Савета Міністраў.

Сенат ІІ Рэчы Паспалітай – верхняя палата Парламента – разглядаў прынятыя Соймам законапраекты. Згодна з арт. 36, Сенат фарміраваўся ў кожным ваяводстве праз агульныя, тайныя, прамыя, роўныя і прапарцыянальныя выбары. Узроставыя абмежаванні для выбаршчыкаў складалі 30 гадоў, а для кандыдатаў – 40 гадоў. Ніхто не мог адначасова быць членам Сойма і Сената. Роля Сената заключалася ў разглядзе і змяненні законапраектаў, прынятых Соймам (арт. 35). Калі Сенат не падаваў заўваг на працягу 30 дзён, закон апублікоўваўся. Калі Сенат прапаноўваў праўкі, Сойм мог іх адхіліць 11/20 галасоў, і закон уступаў у сілу ў першапачатковай версіі. Асноўныя нормы, што дзейнічалі для дэпутатаў Сойма (напрыклад, палітычная недатыкальнасць і прававая адказнасць), прымяняліся таксама да сенатараў (арт. 37). Гэта забяспечвала аднолькавыя правілы для прадстаўнікоў абедзвюх палат парламента.

Канстытуцыя Польшчы 1921 г. фармальна гарантавала роўныя правы ўсім грамадзянам, уключаючы права ўдзелу ў выбарах, аднак на практыцы беларусы сутыкаліся з сур’ёзнымі абмежаваннямі. Выбарчая сістэма мела мажарытарны характар, што ўскладняла доступ нацыянальных меншасцей да парламента. Дыскрымінацыя праяўлялася ў фальсіфікацыі вынікаў выбараў, ціску на беларускіх актывістаў, а таксама ў стварэнні перашкод для рэгістрацыі беларускіх партый. Беларусы фактычна не ўдзельнічалі ў парламенцкіх камісіях, што абмяжоўвала магчымасць іх ўплыву на заканатворчы працэс [4, с. 4].

У першую кадэнцыю парламента (1922–1927 гг.) беларусы займалі нязначную колькасць месцаў, бо большасць мандатаў атрымлалі польскія партыі. Так, на выбарах 1922 г. у Сойм Польшчы з 444 дэпутатаў было абрана толькі 11 беларусаў; у склад членаў Сената – са 111 толькі 3. У наступныя гады іх прадстаўніцтва яшчэ больш скарацілася [2, с. 325]. Нягледзячы на абмежаванні, беларускія прадстаўнікі ў парламенце імкнуліся прыцягнуць увагу да парушэння правоў беларускага насельніцтва [6, с. 160]. Яны вылучалі патрабаванні адкрыцця беларускіх школ, абароны правоў сялян ад польскай каланізацыі і стварэння нацыянальна-культурнай аўтаноміі. Аднак польская большасць блакавала іх ініцыятывы, а пасля перавароту Пілсудскага ў 1926 г. палітычны ўплыў беларусаў значна скараціўся.

Беларусы арганізоўвалі палітычныя партыі, якія імкнуліся абараняць нацыянальныя інтарэсы [2, с. 325] . Найбольш вядомай быў Беларускі пасольскі клуб [6, c. 200], прадстаўнікі якога ў 1922 г. трапілі ў Сойм, выступаючы за аўтаномію Заходняй Беларусі, развіццё адукацыі на роднай мове і зямельную рэформу. Аднак іх ініцыятывы блакаваліся польскімі дэпутатамі, а ў 1928 г. беларусы атрымалі толькі чатыры месцы ў Сойме, што значна аслабіла іх палітычную пазіцыю [4, с. 5].

Беларускія дэпутаты часта дзейнічалі асобна ад фракцый, што абмяжоўвала іх палітычныя магчымасці [2, с. 326]. Некаторыя спрабавалі дамаўляцца з польскімі ўладамі, каб захаваць сваю дзейнасць, іншыя адстойвалі неабходнасць нацыянальнай аўтаноміі, нават калі гэта ўскладняла іх становішча [4, с. 5]. У 1930-х гг. беларускі рух сутыкнуўся з масавымі рэпрэсіямі: быў распушчаны Беларускі пасольскі клуб, беларускія дэпутаты падвяргаліся арыштам па сфабрыкаваных справах, а дзейнасць беларускіх партый і грамадскіх арганізацый была забаронена [6, с. 203]. Польскія ўлады лічылі беларускі рух “сепаратысцкім” і сістэматычна прыгняталі яго, не прызнаючы нацыянальных правоў беларускага насельніцтва. Яўген Мірановіч адзначае, што польскія ўлады не жадалі прызнаваць нацыянальную аўтаномію беларусаў і часта абмяжоўвалі іх дзейнасць у парламенце [5, с. 30]. У зборніку “Польшча – Беларусь (1921–1953)” зафіксаваны факты масавага закрыцця беларускіх школ і арыштаў актывістаў [6]. Польскія ўлады праводзілі палітыку асіміляцыі, што значна абмяжоўвала развіццё беларускай культуры і адукацыі. Нягледзячы на намаганні беларускіх дэпутатаў, большасць іх ініцыятыў не атрымала падтрымкі, а польская ўлада працягвала курс на асіміляцыю беларускага насельніцтва. Гэта прывяло да згортвання беларускай парламенцкай дзейнасці і паступовай ліквідацыі арганізаванага палітычнага руху беларусаў у ІІ Рэчы Паспалітай [6, с. 64]. Нягледзячы на абмежаванні, беларускія дэпутаты і сенатары ІІ Рэчы Паспалітай адыгралі важную ролю ў барацьбе за правы беларускай меншасці (беларусы складалі 13% насельніцтва Польшчы). Іх дзейнасць паказала, што нават ва ўмовах дыскрымінацыі было магчыма адстойваць нацыянальныя інтарэсы легальнымі метадамі.

Сярод вядомых беларусĸіх парламентарыяў вылучаецца Браніслаў Тарашĸевіч – выбітны беларусĸі палітыĸ, мовазнавец і грамадсĸі дзеяч, яĸі адыграў важную ролю ў парламенцĸай дзейнасці беларусаў у ІІ Рэчы Паспалітай. Ён быў членам Беларусĸай сялянсĸа-работніцĸай грамады (БСРГ), Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі (КПЗБ), а з 1922 па 1927 гг. узначальваў Беларусĸі пасольсĸі ĸлуб. Дэпутатам Сойма з’яўляўся з 1922 па 1927 гг. [1]. Тарашĸевіч аĸтыўна змагаўся за легалізацыю беларусĸай мовы, адĸрыццё беларусĸіх шĸол і абарону правоў сялян. Ён аб’ядноўваў беларусĸіх дэпутатаў у Сойме для адстойвання нацыянальных інтарэсаў. Аднаĸ яго дзейнасць сутыĸалася з сур’ёзнымі перашĸодамі з боĸу польсĸіх улад, яĸія праводзілі палітыĸу асіміляцыі. У 1927 г. Тарашкевіч быў арыштаваны і асуджаны на турэмнае зняволенне. У 1930-х гг. выйшаў з турмы і ўступіў у КПЗБ, працягваючы палітычную дзейнасць [1], падтрымліваючы барацьбу за правы беларусĸага насельніцтва і выступаючы супраць польсĸай ĸаланізацыі. Але у 1938 г. савецĸая ўлада расстраляла Браніслава ў Мінсĸу [1]. Увогуле грамадскі рух у Заходняй Беларусі характарызуеца спалученнем рэвалюцыйных і легальных сродкаў барацьбы. На выбарах 1928 г. толькі за дэпутатаў ад КПЗБ было аддадзена 26 % галасоў [2, с. 276]. Аднак у першай палове 1930-х гг. колькасць вступаў з нацыянальна-вызваленчымі лозунгамі зніжаеща. Галоўнай прычынай таму стау эканамічны крызіс, які выклікаў значнае пагаршэнне узроўню жыцця працоуных. У рабочым руху паступова расце забастовачная барацьба з перавагай стачак эканамічнага характару. З 1931 г. актывізуюцца сялянскія выступы. Так, у жніўні 1933 г. адбываецца узброенае паустанне сялян Кобрынскага павета, а ў 1935 г. – найбуйнейшае і вельмі працяглае паустанне нарачанскіх рыбакоў, у якім удзельнічалі каля 5000 чалавек [2, с. 327]. Польская палітыка асіміляцыі не дазволіла рэалізаваць большасць парламенцкіх ініцыятываў беларускіх дэпутатаў, што прывяло да радыкалізацыі часткі беларускага руху. Удзел беларусаў у Сойме і Сенаце быў абмежаваны, але яны працягвалі змагацца за захаванне сваёй мовы, культуры, веры і нацыянальнай ідэнтычнасці. Хоць іх уплыў у парламентскіх органах быў нязначным, гэтая дзейнасць стала важнай часткай беларускага нацыянальнага руху. Польская дзяржава не прызнавала беларускую аўтаномію нават на нацыянальна-культурным узроўні, а ўлады праводзілі рэпрэсіўную палітыку адносна беларускіх актывістаў. Арышты, забароны партыйнай і грамадскай дзейнасці і абмежаванні на адукацыю сталі ключавымі перашкодамі на шляху беларускага парламенцкага руху [2, с. 325]. У выніку беларусы былі вымушаны шукаць новыя формы палітычнага супрацьстаяння і захавання нацыянальнай ідэнтычнасці. Гісторыя ўдзелу беларусаў у Сойме і Сенаце Другой Рэчы Паспалітай з’яўляецца важнай старонкай у фармаванні беларускага палітычнага мыслення. Аналіз гэтых падзей дапамагае лепш зразумець шлях развіцця беларускай нацыі і яе барацьбу за самавызначэнне. Нягледзячы на перашкоды, беларускія парламентарыі паказалі гатоўнасць абараняць свае інтарэсы, што стала асновай для далейшых нацыянальных і грамадскіх рухаў у Заходняй Беларусі.