ОПТИКАНЫ ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУҒА АРНАЛҒАН ИНТЕРАКТИВТІ ТАПСЫРМАЛАР

Қазіргі білім беру жүйесінде оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру мәселесі педагогикалық зерттеулердің басты бағыттарының бірі болып отыр. Әсіресе, физика пәнінің «Оптика» бөлімін оқытуда оқушылардың белсенді қатысуын қамтамасыз ететін интерактивті тапсырмаларды қолдану ерекше маңызға ие. Оптика — көрнекілікке, тәжірибеге және логикалық талдауға негізделген бөлім, сондықтан оны оқытуда визуалды және тәжірибелік интерактивті тәсілдер үлкен нәтиже береді.Оқушылардың белсенді танымдық әрекетін дамыту туралы ғылыми тұжырымдарды Лев Семенович Выготский өзінің 1934 жылы жарық көрген «Мышление и речь» еңбегінде негіздеді. Ғалымның пікірінше, оқу процесі оқушылардың әлеуметтік өзара әрекетіне сүйенгенде ғана нәтижелі болады. Бұл идея интерактивті оқыту тәсілдерінің психологиялық негізін қалады. Физика пәнін оқыту әдістемесін жетілдіруде Исаак Ильич Лернер мен Михаил Николаевич Скаткин 1980 жылы ұсынған белсенді оқыту деңгейлері — репродуктивті, эвристикалық және зерттеушілік тәсілдер — қазіргі әдістемелік жүйенің іргетасы болып табылады. Олар оқушылардың белсенді оқу әрекетіне бағытталған тапсырмаларды біртіндеп күрделендіру арқылы ғылыми ойлауға жетелеудің тиімділігін көрсетті.

Интерактивті тапсырмалар – оқушылардың жеке және топтық белсенділігін арттыратын, оқу процесінде өзара әрекет пен зерттеу қызметін дамытатын әдістер жүйесі. Мұндай тапсырмалар оқушылардың тек дайын білімді меңгеруін емес, білімді өз бетімен іздену арқылы алуға бағыттайды. Білім беру философиясында Джон Дьюи 1938 жылы жазған «Experience and Education» еңбегінде оқу әрекетінің тиімді болуы тәжірибеге негізделген белсенді зерттеу мен практикалық әрекет арқылы ғана жүзеге асатынын дәлелдеді. Бұл көзқарас интерактивті оқытудың теориялық негізін бекітті. Бенджамин Блум 1956 жылы ұсынған «Taxonomy of Educational Objectives» жіктемесі бойынша, физика пәніндегі тапсырмалар оқушылардың ойлау деңгейін — білу, түсіну, қолдану, талдау, жинақтау және бағалау — сатыларымен дамытады. Оптикалық құбылыстарды түсіндіретін тапсырмаларды осы сатыларға сәйкес құру оқушылардың когнитивтік белсенділігін жүйелі арттырады[1].

Оптика тақырыптары — жарықтың таралуы, шағылуы, сынуы, линзалар және оптикалық құрылғылар — оқушылардың бақылау, тәжірибе жасау және модельдеу әрекеттері арқылы оңай меңгеріледі. Интерактивті әдістердің ішінде PhET симуляциялары, GeoGebra платформасы және виртуалды зертханалар кеңінен қолданылады.

Кесте 1.

Оптикалық құбылыстарды түсіндіруге арналған интерактивті тапсырмалар

1-кестеде ұсынылған интерактивті тапсырмалар оқушылардың теориялық білімін практикалық әрекет арқылы бекітуге бағытталған. Мұндай тапсырмалар көрнекілік пен тәжірибенің үйлесімін қамтамасыз етіп, оптикалық құбылыстарды терең түсінуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар оқушылардың зерттеу дағдылары мен сыни ойлау қабілеті дамиды, себебі олар өз бақылауларын талдап, қорытынды жасауға дағдыланады. Осындай тәсіл оқыту процесін белсенді, қызықты және нәтижелі етеді. Интерактивті құралдарды жүйелі қолдану оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, олардың өзіндік оқу ынтасын күшейтеді.Эвристикалық тапсырмалар оқушыларды гипотеза құруға және оны тәжірибе арқылы тексеруге жетелейді. Мысалы, «Жарықтың сынуы» тақырыбында оқушылар түрлі сұйықтықтардың сыну көрсеткішін анықтап, жарықтың таралу бағытына әсер ететін факторларды салыстырады[2].

Кесте 2.

Эвристикалық сипаттағы интерактивті тапсырмалар

2-кестеде көрсетілген эвристикалық сипаттағы интерактивті тапсырмалар оқушылардың өздігінен ойлау, болжам жасау және дәлелдеу дағдыларын дамытуға бағытталған. Мұндай тапсырмалар арқылы оқушылар дайын ақпаратты қабылдаушы емес, білімді ізденіс нәтижесінде табушы тұлғаға айналады. Эвристикалық әдіс оптикалық заңдылықтарды тәжірибе жүзінде өз бетімен ашуға жағдай жасап, оқушылардың шығармашылық және зерттеушілік белсенділігін арттырады. Сонымен бірге бұл тәсіл оқушылардың логикалық ойлауын дамытып, ғылыми қорытынды жасау мәдениетін қалыптастырады[3].

Зерттеу элементтері бар тапсырмалар оқушылардың шығармашылық және ғылыми ізденісін дамытады. Дэвид Колб 1984 жылы ұсынған тәжірибелік оқу циклі теориясы бойынша білімді меңгеру төрт сатыдан тұрады: нақты тәжірибе, бақылау және рефлексия, теориялық қорытынды және жаңа жағдайда қолдану. Бұл тәсіл оптикалық тәжірибелерге толық сәйкес келеді. Мысалы, оқушылар «Интерференция құбылысы» тақырыбында екі саңылау тәжірибесін виртуалды түрде орындап, толқындардың қабаттасу заңдылығын талдай алады.

Кесте 3.

Зерттеу және жоба бағытындағы интерактивті тапсырмалар

3-кестеде берілген зерттеу және жоба бағытындағы интерактивті тапсырмалар оқушыларды ғылыми ізденіс пен шығармашылық әрекетке тартуға мүмкіндік береді. Мұндай тапсырмалар орындау барысында оқушылар эксперимент жүргізіп, мәліметтерді талдайды, нәтижелерін түсіндіріп, ғылыми қорытынды жасайды. Бұл үрдіс олардың зерттеу мәдениетін қалыптастырып, физикалық құбылыстарды жүйелі түрде талдау дағдысын дамытады. Сонымен қатар жобалық жұмыс түрлері топтық өзара әрекетті, жауапкершілікті және коммуникациялық дағдыларды жетілдіреді. Осындай тапсырмаларды жүйелі енгізу оқушылардың ғылыми ойлау қабілетін арттырып, оларды зерттеушілікке бағытталған тұлға ретінде қалыптастырады[4].

Қазақстандық педагогикалық зерттеулерде интерактивті технологиялардың тиімділігі кеңінен дәлелденген. Қанипа Омарханқызы Бекжанова 2019 жылы жүргізген зерттеуінде физика сабақтарында ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, танымдық белсенділігін күшейтетіні анықталған. Сол сияқты Алма Нұржановна Нұрғалиева 2020 жылғы еңбегінде физика сабақтарында топтық талқылау мен пікір алмасуға негізделген интерактивті әдістер оқушылардың сыни ойлау қабілетін дамытатынын және өзіндік рефлексия жасауға үйрететінін көрсетті.

Кесте 4.

Қазақстандық зерттеулер негізінде ұсынылатын интерактивті әдістер

4-кестеде ұсынылған әдістер қазақстандық ғалымдардың тәжірибелік зерттеулеріне негізделіп жасалған және олар оптиканы оқытудағы интерактивті тәсілдердің тиімділігін дәлелдейді. Мұндай әдістерді қолдану арқылы оқушылардың оқу белсенділігі мен пәнге деген қызығушылығы айтарлықтай артады. Сонымен қатар интерактивті ортада топтық жоба, виртуалды зертхана немесе визуализация элементтерін пайдалану оқушылардың сыни ойлауын, шығармашылық қабілетін және өз ойын дәлелмен жеткізу дағдысын дамытады. Бұл тәсілдер мұғалімге оқушылардың жеке ерекшеліктерін ескеріп, сараланған оқыту моделін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Нәтижесінде оптиканы оқыту процесі заманауи талаптарға сай, қызықты әрі тиімді сипат алады[5].

Интерактивті тапсырмалар арқылы оқушылар оптикалық құбылыстарды тек теория жүзінде ғана емес, тәжірибе және модельдеу арқылы да меңгереді. Бұл өз кезегінде олардың білімін өмірлік жағдайларда қолдануға үйретеді. Әсіресе, жарықтың таралуы, сынуы, шағылуы және линзалармен жұмыс сияқты тақырыптарда интерактивті құралдар оқушылардың зейінін шоғырландырып, оқу әрекетіне эмоционалды қызығушылық тудырады. Мұндай тәсілдер арқылы білім алушы өз ойын еркін жеткізе алады, топ ішінде пікір алмасып, өз көзқарасын дәлелдейді, яғни оқу үдерісі шынайы танымдық әрекетке айналады. Оптиканы оқытуда қолданылатын виртуалды зертханалар, симуляциялар, цифрлық конструкторлар мен жобалық жұмыстар оқушылардың ақпараттық және зерттеу мәдениетін қалыптастырады. Әр тапсырма оқушының өзіндік ойлау стилін дамытуға, тәжірибе жасауға және ғылыми заңдылықтарды өз бетімен тұжырымдауға бағытталады. Нәтижесінде оқушылар тек дайын білімді қабылдамай, оны талдап, қайта өңдеп, жаңа жағдайға бейімдеп қолдануға дағдыланады. Сонымен қатар, интерактивті тапсырмаларды жүйелі енгізу мұғалім мен оқушы арасындағы ынтымақтастық қарым-қатынасты күшейтеді. Сабақ диалогтік сипатқа ие болып, оқушылардың белсенділігі мен жауапкершілігі артады. Мұғалім тек білім беруші емес, бағыттаушы және серіктес рөлін атқарады. Ал оқушылар оқу процесінің белсенді қатысушысына айналып, бірлескен жұмыс барысында бір-бірінен үйренеді, өз пікірін қорғауды және дәлелдеуді меңгереді. Осындай әдістерді қолдану нәтижесінде оқушылардың физика пәніне деген қызығушылығы артып, олардың ғылыми дүниетанымы қалыптасады. Оқушылар тәжірибе арқылы қоршаған ортаны түсінуге, табиғат құбылыстарын ғылыми тұрғыдан түсіндіруге және өздігінен зерттеу жүргізуге үйренеді. Бұл білім алушыларды тек пәндік тұрғыдан емес, жалпы тұлғалық тұрғыдан дамытады – яғни олар сын тұрғысынан ойлайтын, дербес шешім қабылдай алатын және жаңашыл идея ұсына білетін тұлғаға айналады.

Қорытындылай келе, оптиканы оқытуда интерактивті тапсырмаларды пайдалану оқу процесін жандандырып, білім сапасын арттырады. Бұл тәсіл оқушылардың танымдық белсенділігін дамытып қана қоймай, олардың шығармашылық әлеуетін, зерттеушілік қабілетін және заманауи технологияларды пайдалану дағдыларын жетілдіреді. Осындай бағыттағы жұмыс мектеп физикасын оқытуды жаңа сапалық деңгейге көтеріп, оқушылардың ғылымға қызығушылығын арттыруға негіз болады.