МҮМКІНДІГІ ШЕКТЕУЛІ БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН ӘЛЕУМЕТТІК ТУРИЗМ МЕН ҚЫЗМЕТ КӨРСЕТУ

SOCIAL TOURISM AND SERVICES FOR CHILDREN WITH DISABILITIES

Assel Adamova

Student, University of International Business, Kazakhstan, Almaty

Akerke Akhmetova

Student, University of International Business, Kazakhstan, Almaty

Sabyrzhan Saidullaev

Scientific director, Professor of the University of International Business, Kazakhstan, Almaty

Аннотация. Бұл мақала Қазақстан Республикасындағы мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған әлеуметтік туризмнің қазіргі жағдайын, әлеуметтік туризмді ұйымдастыруда шет елдердің тәжірибесін қарастыру  және жалпы алғанда Қазақстандағы әлеуметтік туризм мүмкіндіктерін зерттеуге арналған. Жұмыстың нәтижесі әдеби дереккөздер мен статистикалық мәліметтерді талдауға негізделді. Қорытынды бөлімде практикалық ұсыныстар берілді.

Abstract. This article is devoted to the current state of social tourism for children with disabilities in the Republic of Kazakhstan, the study of foreign experience in the organization of social tourism and the study of opportunities for social tourism in Kazakhstan in general. The results of the work were based on the analysis of literary sources and statistics. The final section provides practical recommendations.

Түйін сөздер: әлеуметтік туризм, мүмкіндігі шектеулі балалар, шет елдер   тәжірибесі, әлеуметтік туризм бағдарламалары және жобалар.

Keywords: social tourism, children with disabilities, foreign experience, social tourism programs and projects.

Кіріспе

Әрбір адам өзінің психоэмоционалдық ерекшеліктеріне байланысты демалыс пен көріністі өзгерту қажеттілігін сезінеді. Демалыс – әр адамның өмірінің ажырамас бөлігі. Рекреацияның ең тартымды тәсілі рекреациялық-туризм мақсатындағы саяхат.

Соңғы жылдары туристік индустрияда әлеуметтік туризм ерекше орынға ие болды. Туризм саласының бір бөлігі ретіндегі әлеуметтік туризмнің даму деңгейі елдегі әлеуметтік саланың жалпы жағдайын көрсетеді. Әлеуметтік туристер – жеке тұлғалар, әлеуметтік туризм жүйесі арқылы сатылатын туристік өнімді тұтынушылар. Әлеуметтік туризмнің басты мақсаттарының бірі – мүмкіндігі шектеулі жандарға арналған турларды ұйымдастыру және де олар тап болған мәселелерді шешу болып табылады.

Соның ішінде, мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған қызметтер әлеуметтік туризм саласында басымдыққа ие.

Туризм мүмкіндігі шектеулі адам үшін өте құнды, ол тек дене күшін қалпына келтіру тәсілі ғана емес, сонымен қатар айналадағы әлемді тану, өз күшіңізді сынау және қоғамның толыққанды мүшесі ретінде сезінудің бірегей мүмкіндігі. Туристік саяхат кезінде мүмкіндігі шектеулі адам дені сау адамдармен тең дәрежеде өзінің рекреациялық және танымдық қажеттіліктерін жүзеге асырады. Сонымен қатар, саяхаттау кезінде адамдар физикалық күштерін қалпына келтіреді, сонымен қатар оң эмоционалдық заряд алады. Алынған жағымды эмоциялар адамға оның ауруына төтеп беруге және оны жеңуге психикалық күш береді.

Негізгі бөлім

Қазіргі қоғамда туризм қоғамдық сананы қалыптастыруда, халықтың, оның ішінде балалар мен жастардың өмір салтын өзгертуде маңызды әлеуметтік рөл атқара бастады. Туризм енді тек пайда табу саласы емес, оны әртүрлі әлеуметтік-мәдени функциялар жүзеге асатын бұқаралық әлеуметтік құбылыс деп санауға болады. Баланың психофизикалық даму деңгейіне қарамастан табысты әлеуметтік дамуы, әлеуметтік бейімделуі үшін оңтайлы жағдайлар жасау бүгінгі таңда барлық дамыған елдерде бірінші кезектегі әлеуметтік міндеттердің бірі болып табылады.

Еуропа елдеріндегі мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған туризм әлеуметтік туризмді дамытудың жақсы және оң мысалы болып табылады. Еуропаның жетекші елдерінің бірі, Испания барлығына арналған кедергісіз туризм бағдарламасын сәтті дамытуда. Елде барлық ресурстарды мүмкіндігі шектеулі жандардың қажеттіліктеріне бейімдеу бойынша ауқымды жұмыстар жүргізілуде. Испаниядағы көптеген сәулет ескерткіштері, мұражайлар, қорықтар, қонақ үйлер мен мейрамханалар мүмкіндігі шектеулі адамдардың пайдалануына толық немесе ішінара бейімделген қызметтер мен ойын-сауықты ұсынады. Мысалы, Барселонада туристік инфрақұрылым мүмкіндігі шектеулі адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін реттелген. Мүмкіндігі шектеулі адамдарға Испанияға турлар ұсынатын британдық компаниялар Барселонаны әлемдегі ең жақсы туристік бағыттардың бірі деп таныды. Сонымен қатар, мүмкіндігі шектеулі жандар үшін Каталонияда демалу мүмкіндіктері туралы баяндайтын «Қолжетімді туризм» арнайы сайты құрылған. Техникалық тұрғыдан сайт пайдаланушылардың көпшілігі, соның ішінде нашар көру қабілеті бар адамдар қажет ақпаратты сырттан көмексіз таба алатындай етіп жасалған. Қол жетімділікке анағұрлым қарама-қарсы кескін, экраннан оқуды жеңілдететін арнайы құрылғылар және аудио материалдар арқылы қол жеткізіледі. Ақпарат алты тілде берілген: каталон, испан, ағылшын, француз, итальян және неміс. Барселонадан бөлек, Парижде, Прагада және Амстердамда туристік инфрақұрылым мүмкіндігі шектеулі адамдардың мүдделерін ескере отырып ойластырылған. Тарихи ғимараттардың миниатюралары және көру қабілеті нашар адамдарға арналған аудио гидтер, гид-сурдоаудармашылар, әртүрлі арнайы бағдарламалар, тіпті мамандандырылған мұражайлар (мысалы, Афинаның тактильді мұражайы) - бәрі мүмкіндігі шектеулі адамдардың өздерін жайлы сезіну және оларға қамқорлық көрсету үшін жұмыс істейді. Сонымен қатар, Голландияда көптеген туристік нысандар мүмкіндігі шектеулі жандардың қажеттіліктерін толығымен қанағаттандырады. Көптеген қонақүйлер мен мейрамханалар мүмкіндігі шектеулі қонақтарды және оларға еріп жүретін адамдарды қабылдауға дайын. Көптеген аттракциондар, шоулар мен концерттер арнайы жеңілдіктер мен арнайы орындарды ұсынады [6].

Мүмкіндігі шектеулі балаларды туризм қызметтерімен әлеуметтендіру мәселесі Қазақстан Республикасында да өзекті тақырыптардың бірі. Мүмкіндігі шектеулі балаларға бағытталған туризм Қазақстан үшін әлеуметтік құбылыс, мүгедектерді оңалту және қоғамға интеграциялау нысаны ретінде қажет. Ресми статистикалық деректер бойынша, 2020 жылы  Қазақстанда 18 жасқа дейінгі тіркелген 94 мыңнан астам мүгедек бала бар [2]. Дегенмен, елімізде мүмкіндігі шектеулі балалардың жақсы демалуы үшін барлық талаптарды қанағаттандыратын жағдайлар әлі жоқ. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін елімізде әлеуметтік туризмнің әртүрлі көріністері мүгедектерді сауықтыру үшін санаторийлерге тегін жолдамалар түрінде қалды, бірақ тұтастай алғанда әлеуметтік туризмнің кең желісі жойылды. Бұл сәтте, заманауи талаптарға сәйкес мүмкіндігі шектеулі балаларға қолжетімді туризм және демалыс мүмкіндік беретін негізгі инновацияларды атаған жөн: кедергісіз орта, мамандандырылған қорлар, жобалар мен арнайы бағдарламалар.

Кедергісіз орта – бұл мүгедектерге қоғамдық нысандарға, аттракциондарға, спорт орталықтарына, саябақтарға және т.б. еркін қолжетімділікті қамтамасыз етуге бағытталған ерекше кешенді жүйе. Мамандардың айтуынша, Қазақстанда мүмкіндігі шектеулі жандардың қолы жетпейтін нысандардың 80%-ға жуығын, ал 20%-ын жартылай қолжетімді нысандарға жатқызуға болады. Мүмкіндігі шектеулі балаларға туристік өнімді әзірлеу кезінде ең алдымен инфрақұрылымның қолжетімділігіне назар аудару қажет, оларға [3]:

1) экскурсиялық маршруттарда жолдардың болуы;

2) қонақ үйлердің және өзге де орналастыру құралдарының қолжетімділігі;

3) көліктің болуы (оның түрлері мен мүмкіндігі шектеулі балаларға бейімделуі);

4) тамақтандыру орындарының, демалыс орындарының, санитарлық аймақтардың болуы.

Сондай-ақ,  пандустар мен арнайы көтергіштерді орнату, көру және есту кемістігі бар балаларға дыбыстық ақпаратты қайталауға, саңырауларға, мәтіндік және көрнекі ақпаратты жеткізуге бағытталған әрекеттер жиынтығы болуы маңызды.

Мүмкіндігі шектеулі балалар мен жасөспірімдерді өз құрдастарының әлеуметтік-мәдени ортасына біріктіру бағыттандырылған іс-шаралар арқылы, мысалы: сурет көрмелері, байқаулар және экскурсиялар кезінде мүмкін болады.

Қазіргі таңда, мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған бірнеше экскурсиялар бар. Алматы қаласының Туризм басқармасы Алматы қаласының Әлеуметтік қамсыздандыру басқармасымен бірлесіп, Алматы қаласы мүмкіндігі шектеулі балалар мен аз қамтылған отбасы балаларына экскурсиялар өткізді. Шара ботаникалық бақ, қалалық хайуанаттар бағын және Шымбұлақ тау курортына экскурсияны қамтыды барды [4]. Сонымен қатар, командалық рухты дамытуға бағытталған белсенділік пен шеберлік сабақтары өткізілді. Бұл шара әлеуметтік туризмді қолдау аясында ұйымдастырылды. Тағы бір мысал ретінде,  2012-2013 ж.ж "Социальный туризм" бағдарламасы аясында 40-қа жуық мүмкіндігі шектеулі балалар үшін музейге экскурсиялар, сауықтыру базаларына демалыстар ұйымдастырылды. Сонымен қатар, РАДА-Ақтау қоры БҰҰДБ-ның қаржылық қолдауымен облыс бойынша бірқатар білім беру экскурсияларына бастамашы болды. 64 мүмкіндігі шектеулі балаларға бағытталған жоба мәдени-ағартушылық, сауықтыру сипаттағы экскурсияларды ұйымдастырды [5].

Мүмкіндігі шектеулі жандарға арналған туризм мәселелерін шешу үшін 2010 ж. Алматыда мүмкіндігі шектеулі адамдарға арналған туризммен айналысатын «Аржан» қоғамдық қоры құрылды. 2010 жылдың шілде-тамыз айларында «Аржан» қоғамдық қоры мүмкіндігі шектеулі жандарға демалыс күндеріндегі турларды ұсынатын «Жолашар – жол аш» бірегей пилоттық жобасын іске қосты. Жоба Алматы және басқа да қалалардағы мүмкіндігі шектеулі жандардың көлік мәселесіне қоғамның назарын аудару және мүмкіндігі шектеулі жандарға 2 ай бойы Алматының көрікті жерлерін аралау мүмкіндігін беру сияқты мақсаттарды қойды. Сондай-ақ, «Аржан» қоғамдық қоры Ә.Қастеев атындағы өнер мұражайымен бірлесе отырып, мүгедектігі бар балаларға арналған мұражайлық ортаны дамыту мақсатында «Қолжетімді мұражайлар» жобасын жүзеге асыруға кірісті. Қол жетімді жеңілдіктерге қарамастан, олар, әдетте, іс жүзінде мұражайларға бармайды. Көптеген себептер бар - бұл мұражай кеңістігінің өздеріне қолжетімсіздігі және көру, есту, тірек-қозғалыс аппараты, психикалық ақаулары бар келушілерге түсінікті форматта экспонаттар мен ақпараттың болмауы және мұражай қызметкерлерінің онымен қамтамасыз етуді қаламауы. Осы себептердің нәтижесінде, «Аржан» қоғамдық қоры бейімделген экскурсиялар жасауды көздеп отыр [1].

Сонымен қатар назар аударатын бағдарламалардың бірі -  «Лыжи надежды» бағдарламасы. Орталық Азия нұсқаушылар қауымдастығы (Тау шаңғысы және сноуборд мектебі) Алматыда бірнеше жылдан бері мүмкіндігі шектеулі балаларды әдеттен тыс сауықтырумен айналысады. Қауымдастық балаларды тегін оқытатын нұсқаушылар мен еріктілерден құралған бастамашыл топтан тұрады. Қазақстан үшін бұл бағдарлама АҚШ, Канада, Австралия және Еуропа елдерінде отыз жылдан астам табысты қолданылып келе жатқанымен, жаңа әдістеме болып табылады. Жоба жұмыс істеп тұрған уақыт ішінде оны ұйымдастырушылардың айтуы бойынша, шаңғы немесе сноуборд тебу сияқты туризмнің белсенді түрлері мүмкіндігі шектеулі балаларды емдеу, сауықтыру және оңалту процестерін жеделдетуге оң әсер ететініне көз жеткізе алды. Белсенділік «Сұңқар» халықаралық шаңғы трамплиндері кешенінің жанында орналасқан оқу шаңғы трамплинінде, сондай-ақ «Ақ-Бұлақ» тау шаңғы курортында өткізіледі. ОАНҚ ҚР президенті Андрей Юшковтың айтуы бойынша олар негізінен негізінен көптеген ауруларға шалдыққан балалармен жұмыс жасайды. - Қазіргі уақытта баланы шаңғымен қозғалту үшін аяғынан тұрып, қимыл-қозғалыс жасайтындармен жаттыға аламыз, Біз балаларды қауымдастық есебінен оқытамыз, ешкімнен ақша алмаймыз, шаңғы жабдықтарын, лифт, киім ауыстыратын бөлмені береміз – дейді ОАНҚ ҚР президенті. Шаңғымен сырғанау сабақтарында әр балаға бірнеше көмекшілер қажет - нұсқаушылар мен еріктілер өз рөлінде. Бұл белсенділіктің пайдасы баланы шаңғымен алып бара жатқанда, оның аяқ бұлшық еттері жиырылып, орталық жүйке жүйесіне сигнал жіберіліп, нәтижесінде блок жарылып кетеді. Балалар өздігінен жүре бастайды, сөйлейді және міне алу мүмкіндігі пайда болады. Арнайы жабдықтың көмегімен жүрмейтін балалармен де жұмыс істеуге болады.

ОАНҚ (тау шаңғысы және сноуборд мектебі) қоғамдық қоры «Арди» (мүмкіндігі шектеулі балалардың ата-аналар қауымдастығы), «Мейірім» оңалту орталығымен және «SOS Алматы балалар ауылы» қоғамдық қорымен белсенді ынтымақтастықта. Жазда Андрей Юшков «Нұр» республикалық жобасы аясында Балқашта «Каруенсарай» жастар лагерін іске қосуды жоспарлап отыр. Осы бағдарламаға да шектеулі балалардың қатысқанын қалайды. Оның ойынша негізінен мүмкіндігі шектеулі балалардың әлеуметтенуі дені сау балалармен ортақ кәсіппен айналысқанда жүреді деп есептеледі. Қауымдастық жағынан оларға жылыжай жағдайы жасалады,міндеті – балалардың пайдалы нәрсені үйренуі, тәуелсіздікті сезінуі [7].

Жоғарыда айтылғандардың барлығынан басқа, әртүрлі қорлар мен ұйымдардың мақсатты топтарына көмек көрсету бойынша шағын жеке бастамалар да бар, бірақ олар бытыраңқы сипатта, өйткені Қазақстанда әлеуметтік туристік қызметтердің ортақ интеграторы мен операторы жоқ.  Қазақстанда әлеуметтік туризм туралы арнайы заң жоқ, бұл оның дамуын тежейді.  Халықты ақпараттық қамтамасыз ету де – өзекті мәселелердің бірі.  Кейбір жағымды аспектілерді қоспағанда, ақпаратты алу қиын.  Қазақстандағы әлеуметтік туризмнің бірыңғай операторы осындай мәселелермен айналысып, азаматтарды ақпараттық хабардар ету жүйесін жетілдіріп, осы саланың құқықтық аспектілерін пысықтай алар еді. Барлық нюанстарды ескере отырып, келесі ұсыныстарды береміз:

• Нормативтік-құқықтық базаны әзірлеу

Бұл әлеуметтік туризмді дамытудың негізгі аспектісі.  Нормативтік-құқықтық базасыз әлеуметтік туризмді дамыту мүмкін емес.  Осы заң жобасын әзірлеу шеңберінде оны әзірлеудің мынадай қадамдары қамтылуы тиіс: бизнес өкілдерінің, әлеуметтік бағыттағы қоғамдық ұйымдардың және осы саладағы ғалымдардың қатысуымен коммерциялық емес ұйым өкілдерінен жұмыс тобын құру, мүмкінлігі шектеулі балалармен жұмыс істеу саласындағы шетелдік мамандрды кеңестер мен әлемдік тәжірибені талдау үшін шақыру, әлеуметтік туризм шеңберіндегі іс-шараларды жүзеге асыруда қойылатын талаптар.

• Мүмкіндігі шектеулі балаларға арналған әлеуметтік туризмнің ақпараттық порталын құру

Бұл сайт мүмкіндігінше қарапайым және халыққа түсінікті болуы керек.  Әлеуметтік ұйымдардың веб-сайттарына да белгілі бір ашықтық талаптары қойылуы керек.  Бұл сайт келесі ақпаратты және функционалдылықты қамтуы керек: барлық әлеуметтік туризм бағдарламалары туралы ақпарат;  бизнестің әлеуметтік саяхаттағы барлық қолжетімді ұсыныстары, осы ұсыныстарды әлеуметтік құрылымдар арқылы алу жолдары.

• Инфрақұрылым мәселелеріне байланысты кедергісіз орта құруда жол картасын әзірлеу, көлік түрлері мен мүмкіндігі шектеулі балаларға бейімделуін және орналастыру құралдарын жетілдіру;

Осылайша, туристік қызметтерді ұйымдастыру мүмкіндігі шектеулі балалардың әлеуметтенуіне маңызды үлес қоса алады деген қорытынды жасауға болады. Туризмнің өзі баланың әлеуметтенуіне, қарым-қатынас тәжірибесінің қалыптасуына және ұжымның бірігуіне ықпал етеді. Бұл әдісті қолдану және бейімдеу оны мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтендірудің қиын міндеттерінде қолдануға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, әлеуметтік туризмді ұйымдастыру мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс істеу кезінде ерекше күтімді және дайындықты қажет етеді. Сонымен, мүмкіндігі шектеулі балалар үшін экскурсиялар өткізу олардың әлеуметтенуін, бейімделуін, өзін-өзі жүзеге асыруын қамтамасыз ету үшін қажет, бірақ сонымен бірге туристік қызметтерді дайындау ерекше көзқарасты талап етеді деген қорытындыға келдік.