АДАМЗАТ ТАРИХЫНДАҒЫ COVID-19

Кіріспе.  Адамзат тарихында COVID-19 үлкен дақ ретінде орын қалдырды . Адамзат тарихында ғана емес , сонымен қатар айналамыздағы тіршілікке тигізген әсері де бар. Көптеген адамдар зардап шекті . Біреулері таныстарыннан айырылған болса , енді біреулері жақындарыннан айырылып жатты. Үлкен қарт кісілер ауыр хәлде емханаға жеткізілді . Иә , мен қазір COVID-19 жайлы сөз қозғап отырмын . Себебі, қазір болып жатқан жағдай менің көз алдымда өтуде .

Тарихы:

Тарихына шолу жасайтын болсақ коронавирус індеті 2019 жылдың желтоқсан айында Қытайда белгісіз пневмония жағдайлары тіркелді. Бастапқыда жаңа коронавирус деп аталды. Ухань - ол алғаш пайда болған қаладан 7 қаңтарда Қытай билігі ресми түрде 2019 nCoV қоздырғышы деп жариялады. Вирус найзағай жылдамдығымен тарай бастады, және 2020 жылдың 3 ақпанына дейін 17 495 инфекция жағдайы тіркелді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша, қазіргі уақытта әлемнің 200-ден астам елінде аурудың 33 миллионнан астам жағдайы тіркелген.1 миллионнан астам адам қайтыс болды [1].

Сәйкесінше, бізге дейін және бүкіл әлемді жаулап өтті . Адамдарға да , елдің қаражатына да яғни , ішкі проблемалар өрши түсті. 

Медицина жайлы:

Қазіргі таңда атап кетсек , дәрігерлердің істеп жатқан жұмыстары өте ауыр соғуда . Біздің медицинамыз одан сайын дамып , дәрігерлеріміз өз ерліктерімен танылуда.  Ақ халатты абзал жандардың еңбектері өте зор. Себебі , өз жанұяларын , ең жақын адамдарына қарамастан күні-түні аянбай еңбек етіп , өз көмектерін аямай жатыр. Шынымен, осы індет адамдарға өзімен көп зардабын тигізді. Мысалы, балалар мектептерінен, студенттер университеттерінен, ата-аналар өз жұмыстарынан айырылып қалды.  Адамдар өз араларында ара-қашықтық ұстап , екі метр алшақ жүруде. Осылайша, қоршаған ортамыз індеттің кесірінен күрт өзгерді. Тіпті, адамдар жәй ауаға мұқтаж болып, оттегі масскасын қолданып, денсаулықтары күрт озгеріп , төсек тартып жатқан адамдар қазіргі таңда өте-өте көп.  

Covid-19 кесірі:

Сонымен қатар көптеген олимпиада мен іс-шаралар тоқтатылып, көптеген танымал , өнерлі адамдар өнер көрсе алмай қалды. Іңдеттің кесірінен  Қазақстанның мұнай саласынан түсетін табысы 2020 ж.8 айдағы пандемияға байланысты 46 пайызға төмендеді [2]. 

Мұқтаж балалар мен қарт кісілердің саны өсіп кетті . Індеттің кесірінен көптеген ойын-сауық , кинотеатр , дәмханалар жабылып қалды . Үйренбеген масканы киіп ,  күн сайын тұншығып жүруге мәжбүр болдық .Сонымен қатар үйлену тойына тиым салынып отырды . Барғандарға үлкен көлемде айыппұл салынды . Әр заңға бағынуға  , сол заң арқылы жүру керекпіз . Осы індеттең соң денсаулықтың қадірін одан сайын бағалап ,  түсініп жатырмыз . Әр басқан ісімізді ойланып , барлық берілген іс-шаралардың тәртібін сақтап, әрдайым антисептикпен және бетпердемен жүру қажет . Қолды 30 секундтан аса жуып отыру керек . Сол кезде барынша сақтанамыз.

Солтүстік Америкада вирус санының жылдамдығымен таралуда науқастар шамамен әрбір 3 есе артады эпидемияның алғашқы айларындағы күндер. Ауырып қал дерлік кез келген адам жасай алады және бұл күтілуде COVID-19 20-70% ауыруы мүмкін жер бетіндегі халық, әр елде. Сауықтырушылардың иммунитеті кем дегенде ішінара болуы мүмкін. Ауру әдетте апталық инкубациялық кезеңнен кейін орта есеппен 2-3 аптаға созылады белгілері бар (тұрақты жөтел, безгегі, шаршау, бұлшықет ауыруы,пневмония), ол бірте-бірте қалыптасады. Симптомсыз науқастардың үлесі негізгі белгісіз фактор болып табылады,жоқ бұл қазір масштабты бағалау қиын вирустың таралуы және өлім деңгейі [3].

Неше пайызын құрайды?

Ғылымдағы деректерге сүйене отырып, науқастардың шамамен 15% ауруханаға жатқызуды қажет етеді (өкпе фиброзы, тыныс алудың қиындауы, қажеттілік қосымша оттегі), 5% қарқынды терапияны қажет етеді (интубация). Өлім-жітім жағдайлардың шамамен 1% құрайды (егер біз барлық жағдайларды қарастырсақ ескерілді). Оның үстіне қарт адамдар арасында 40 жасқа дейін ол тек 0,1-0,2% құрайды. және айтарлықтай жоғары (10% дейін) - егде жастағы науқастарда 60 жаста және әлсіреген тәуекел топтарында иммунитеті төмендеген немесе әлсіреген өкпелер,оның ішінде темекі шегу. Шамадан тыс жүктелген медициналық жүйе барлығына көмектеседі мұқтаждық мүмкін емес, ал өлім 3-5 есе артады. Вирустың шектеусіз таралуы сөзсіз әкеледі денсаулық сақтау жүйесін шамадан тыс жүктеу үшін індеттің бірінші немесе екінші айында және ел экономикасы үшін қандай да бір шығынға ұшырамау үшін шара қолдануға мәжбүр.

Карантин:

Карантин экономиканы тереңдетеді рецессия, бұл іс жүзінде айтып тұрғандай жекелік аясын толығымен жабу қызметтер – мейрамханалар, қонақ үйлер, кинотеатрлар, мұражайлар, спорт залдары, спорт және мәдени іс-шаралар, университеттер, мектептер, көлік, туризм және т.б. Бұл экономика мен жұмыс орындарының 30-40%-дан астамына тікелей әсер етеді. Бұған қоса, бұл көптеген инвестициялық жобалардың тоқтап қалуы соның ішінде құрылыс, демек экономиканың осы үлкен секторының бір бөлігін жоғалту. Қатаң карантин жағдайында өндіріс орындары мен фабрикалар қосымша жабылды және зауыттар.

Бұл циклдік экономикалық дағдарыс емес екенін атап өткен жөн экономикалық көрсеткіштердің төмендеуі немесе сұраныстың болмауы. Бұл эпидемиологиялық және медициналық дағдарыс. Мемлекеттер экономиканы тоқтатуға мәжбүр, медициналық дағдарыстың өткір кезеңімен күресу, оны шешусіз экономиканы қалпына келтіру мүмкін емес.Осыған байланысты экономикалық дағдарыс пен дағдарысқа қарсы саясатқа стандартты тәсілдер (мысалы, пайыздық мөлшерлемені төмендету) ставкалар немесе салық жеңілдіктері) мұнда тікелей қолданылмайды. Атап айтқанда, эпидемиологиялық және медициналық мәселелер болса шешілетін болады, дағдарыстан кейінгі шығу әлдеқайда жылдам болуы мүмкін, мысалы, 2008 жылғы қаржылық дағдарыстан 2009 ж., одан кейін шамамен 10% АҚШ-та жұмыссыздық азайған жоқ бірнеше жыл болды және дағдарыс аяқталғаннан кейін төрт жылдан кейін 8%-дан жоғары болды. 

Вакцина:

Әлемді ,адамдарды , елімізді осы іңдеттең құтылудың бір жолы ол-вакцина. Осы вакцина алу арқылы халқымыз індеттен ақырындап арыла бастады . Барлық вакциналар мінсіз емес, оларда бар олардың ерекшеліктері, артықшылықтары мен кемшіліктері бар.Қазіргі уақытта әзірленіп жатқан COVID-19 вакциналарының көпшілігі суббірлік вакциналар болып табылады. Бұл олардың өндірісінің қауіпсіздігіне байланысты. Вакцина құрамында вирус жоқ, бар тек вирустық белоктар, және олар ауру тудыруы мүмкін емес. Бірақ кейбіреулері бар кемшіліктері, өйткені тиімді иммундық жауап жиі бірнеше кезеңде вакцинациялануы керек және иммуностимуляторлар мен адъюванттарды қосу керек, бұл жағының даму қаупін арттырады әсерлері. Коронавирусқа қарсы вакцина жасау көптеген елдерде айналысады: Батыс Еуропа, Ресей, АҚШ, Қытай, Жапония және т.б. 

Вакцина түрлері:

“Спутник V”B, “ЭпиВакКорона’, “Moderna” , ‘Каз-Вак’ , “Janssen”, “КовиВак”, “BBV152”, “AD5-nCOV”, “CoronaVac”, “Hayat”, “AstraZeneza”, “BBIBP-CorV” . Осы вакцинаны шығарған медицина қызметкерлеріне алғысым шексіз. Негізі вакцина екі дозадан тұрады. Олардың күндік аралықтары 21 күн. Ең басында көптеген адамдар кері әсерін тигізеді деген оймен салмап еді. Бірақ , ақырындап үйреніп келуде. Вакцинаны тек 18 жастан  асқандарға салады . Қазақстанда коронавирус инфекциясына қарсы вакцинаның бірінші компонентін 7 810 611 адам , ал , екінші компонентін 6828545 адам салдырды . Екпені салдырғаннан кейін  30 минут дәрігердің бақылауында отыру қажет және ең бастысы аллергиялық реакция болмауы тиіс . Вакцинадан кейін кейбіреулеріне жаман әсерін тигізеді . Яғни , бас ауыруы , дене қызуы көтеріліп кетеді . Ал  , кейбір жандар вакцинаны жеңіл көтереді . Оларда ондай кері әсер болмайды.

Әрине , вакцина алу немесе алмау әр адамның өз еркі. Бірақ, вакцина салу арқылы іңдеттең арылуымыздың мүмкіндігі зор. Ең бастысы иммунитетті көтеру керек . Ол үшін адам көп сұйық пайдалы сулар ішу қажет, кальций дәрумендерін қолданып, спортпен айналысу керек. Осылайша, коронавирустын жұғыуы сәл болса да бәсендейді.

COVID-19 туризмға тиген зардабы:

Туризм индустриясының дамуына инвестициялардың әсері бойынша отандық және шетелдік экономистердің еңбектері құрады. Жұмыста монографиялық, экономикалық және статистикалық, экономикалық зерттеулердің кешенді әдістері қолданылады. Бастапқы материал ретінде Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросының жинақтары мен бюллетендерінің статистикалық деректері пайдаланылды. Covid-19 індеті бүкіл әлемде туристік индустрияны құлдыратты. Пандемияның қазақстандық туризм индустриясына әсерін толық бағалау әлі мүмкін емес . 2020 көктемінде келген COVID-19 пандемиясынан туындаған дағдарыс экономиканың барлық салаларына қатты соққы берді, бірақ туризм және экономиканың байланысты салалары (қонақ үй бизнесі, жолаушылар көлігі және т.б.) ең көп шығынға ұшырады. Азаматтардың мемлекеттер арасында да, мемлекет ішінде де орын ауыстыруына белгіленген шектеулердің арқасында Қазақстанның туристік секторы ұйымдарының қызметі іс жүзінде тоқтап қалды, туристік индустрияның түсімі мүлдем нөлге дейін төмендеді . Туристік компаниялардың шектеулер енгізілгенге дейін қабылдаған барлық міндеттемелері орындалмай қалды, туристік қызметтердің зардап шеккен тұтынушыларынан миллиондаған талап-арыздар күтілуде [4].

COVID-19 әкелген пайдалары:

Болып жатқан карантиннің де , адамзатқа тигізіп жатқан пайдасы аз да болсын , көп емес . Осы уақыттың ішінде адамдар өздерін басқа қырларынан да көре алды .  Нақтылай кететін болсақ , әр түрлі салалар арқылы өздерін жетілдіріп, дами түсті. Жұмыссыздықтың әсерінен кейбіреулері жеке кәсіпкер ретінде бизнес ашып, пайда тапты . Адамдардың бос  уақыты одан сайын көбейе түсті.

COVID-19 өршуі:

Көптеген қандас-бауырларымыз шетелдерде білім алып жатыр . Бірақ, осы індеттің кесірінен елімізге  қайтып келуге мәжбүр болды. Мысалы, Түркия елінен мыңдаған қандас-бауырларымыз оралды . Көптеген туристер елімізге келіп , іңдетті одан сайын өршітті . Соның әсерінен іңдет жұқтырған адамдардың саны екі есеге көбейді. Осыған байланысты дәріханаларда бетперделердің саны азайып, бағасы көтеріліп кетті. Вакцина салдыртқандар көбейіп, іңдеттің басы азайды.

COVID-19 коронавирусының халықаралық қатынастарға әсері:

Біздің әлемді одан бұрын тербеле бастаған көпірмен салыстыруға болады.Сарбаздар оған маршпен кірді - COVID-19 вирусы, бұл тек резонансты күшейтті.2020 жылдың алғашқы айларындағы жағдай, тіпті пандемияға дейін де алаңдатарлық болды.Әлемдік экономиканың және оның барлық негізгілерінің өсу қарқынының баяулауы «Ұлттық қозғалтқыштар», ОПЕК+ келісімдері күйреді, Еуропалық Одақ кеттіҰлыбритания, Д.Трампқа импичмент жариялау процедурасы шарықтау шегіне жетті. 2019 жылы БіріккенАмерика Құрама Штаттары Орта және жақын қашықтықтағы зымырандарды жою туралы шарттан шықты. Соңғы жылдары Ресейге қарсы санкциялық қысым мен Вашингтон мен Бейжің арасындағы сауда соғысы күшейіп келеді. Барлық жерде милитаризация қарқын ала бастады. Жағдай Америка Құрама Штаттарынан шыққаннан кейін шиеленісе түсті. Иранмен «ядролық келісімнен» 2018 ж. Көптеген елдерде қақтығыстар жалғасты және аймақтар. Жер шарының үлкен аумақтарын су тасқыны мен өрт басып қалды [5].

COVID-19 ұқсас жағдай:

Салыстыра кететің болсақ,  ТОРС (Ауыр жедел респираторлық синдромы)- жедел инфекция төменгі тыныс жолдарының ауруы қарақшылық жүйеге алып келеді жедел тыныс жетіспеушілігінің дамуы негіз болып табылатын жеткіліктілік науқастардың өлімінің басқа себебі. Нару тыныс алу функциясының төмендеуі жатады бұл аурудың атауының негізі – ТОРС- (Ауыр өткір респираторлық синдром).

Бұқаралық ақпарат құралдарында қарама-қайшы ақпарат көп осы жаңа ауыр ауру туралы, назарын аударған Қытай 2002 жылы (ресми реестр радио істері 1 қарашада басталды 2002). 16 маусым 30 елде 2003 ж дүние ауырды 8460 адам, бастап Олардың 799-ы қайтыс болды.Көп жағдайда кім аурулары Никло Қытайда, Гон конге, Тайвань, Сингапур және т.б Оңтүстік-Шығыс Азия елдері. Сол жерден инфекция бірқатар елдерде тіркелді Еуропа, АҚШ және Канада. Қарамастан қабылданған шаралар, ауру таралуын жалғастыруда.

ТОРС қоздырғышы бірақ коронавирустың бірінші түрі. Пере ауруы -дан ауа тамшылары арқылы беріледі ауру адамға сау, әдет-ғұрып бірақ жеткілікті тығыз байланыста (мысалы, бірге тұрғанда, пациенттен медициналық жолға дейін дыбыстық). Сондай-ақ, вирус құрамында болады пациенттердің әртүрлі секрециялары: сілекей, зәр т.б қамқоршылармен және медрамен байланысыңыз ботниктерге. Вирус тірі қалады тоқтатылған қуат бірнеше сағат бойы,  1 тәулікке дейін, биологиялық сұйықтықтарда сүйектер (несеп, сілекей) - 3 күнге дейін. Вирус  әсер еткенде тез өледі травиолет сәулеленуі, заманауи дезинфекциялау құралдары, қашан 50 ° C жоғары қыздыру.

Ауру қысқа инкубацияға ие пияз кезеңі (2-ден 10 күнге дейін). Аурудың басталуы жедел – бастап дене температурасының жоғарылауы 38°С, қалтырау, бас ауруы, миал иә, бүкіл дене ауырады. Жиі қосулы диарея болып табылады. Аурудың 2-3-ші күнінде ауырсыну күндізгі өнімсіз жөтел және түнгі уақыт. Терінің және шырышты қабаттардың цианозымен сипатталады, жұмсақ бадамша бездердің және аймақтық ұлғаюсыз және ауырсынусыз тамақ гиперемиясы лимфа түйіндері. Мұрыннан су ағуы жоқ.

Байқасак, коронавирус ауру белгілеріне біраз келеді. Ал, нәтижесіне келетін болсақ , 2002 жылдың қарашасынан 2003 жылдың шілдесіне дейінгі аралықта 29 елде аурудың барлығы 8096 жағдайы тіркеліп, 774 адам қайтыс болды. 2004 жылы Қытайдағы медициналық зертханамен байланысты тағы бір ТОРС індеті болды. Бұл вирустың адамға немесе жануарларға берілуіне байланысты емес, біреудің ТОРС вирусының үлгісімен тікелей байланыста болуымен байланысты деп саналады. 2004 жылдан бері әлемде тудырған аурудың бірде-бір жағдайы тіркелмеген [6].

Қорытынды:

Қорытындылай келе, болашақта осы сәттерді де еске алып ,  індеттердің алдын ала отырып, ескереміз деген сенімдемін. «Болашақ-жастардың қолында» демекші , қазіргі таңда медицина мамаңдығың жолын қуып жүрген жастарымыздың болашағымызға  да, әкелер жақсылықтары көп . Егер де, әр адам баласы өз қаупін, денсаулығың және басқа да адамдардың қаупі мен деңсаулығың ескеріп, алдын алу іс-шараларын толықтай жасап жүрсе, індеттің кетуі әбден мүмкін .

Айта кеткендей , қазіргі кезде халыққа вакцина салынып жатыр. Әр адамның өз еркі. Денсаулықты мейлінше сақтап , абай болу қажет.