ТУБЕРКУЛЕЗДІК АРТРИТТІ ДИАГНОСТИКАЛАУ, ДӘРІГЕ ТӨЗІМДІЛІК

Кіріспе. Дәріге төзімді туберкулез (ДТТ) әлемнің барлық аймақтарында практикалық денсаулық сақтау саласындағы өзекті мәселелердің бірі болып қалуда [5,9,14]. Әлем бойынша жыл сайын жарты миллионға жуық көп дәріге төзімді туберкулез (КДТТ) жағдайы тіркеледі [10]. Ресми деректерге сәйкес, әлемде бастапқы КДТТ таралуының орташа болжамды деңгейі 3,7%-ды құрайды (2,1%-дан 5,2%-ға дейінгі ауытқумен), ал 27 елде, соның ішінде бұрынғы Кеңес Одағы елдерінде, бұл көрсеткіш 6,5%-дан жоғары. Бұрын емделген науқастар арасында КДТТ таралуы орташа есеппен 20%-ды құрайды (13%-дан 26%-ға дейін ауытқумен). Қазақстанда соңғы 10 жылда бастапқы КДТТ деңгейі шамамен екі есеге артып, 2015 жылы 24,6%-ды құрады. Бұрын емделген науқастар арасындағы КДТТ деңгейі 7,2%-ға өсіп, 2015 жылы 41,9%-ды құрады. Қазіргі уақытта 100-ден астам ел КАТТ жағдайларының тіркелгені туралы хабарлады, бұл аурудың ең ауыр және өлімге әкелетін түрі болып табылады [3]. Соңғы деректер Грузия (20,0%), Қазақстан (22,7%), Латвия (21,7%), Литва (24,8%) және Тәжікстан (21,0%) сияқты елдерде КДТТ-мен ауыратын науқастар арасында КАТТ таралуының жоғары деңгейін көрсетеді, орташа мәні 9,6% құрайды [11].

Микроскопия әдісі дәріге төзімді және дәріге сезімтал M.tuberculosis микобактерияларын анықтау кезінде өзгеріссіз қалады. Дәріге төзімді туберкулезде микроскопияның негізгі мақсаты науқастың инфекциялық қауіптілігін анықтау, түрлі егіс әдістерін қолдануға бағдар беру, дәріге сезімталдықты тестілеу (ТЛЧ) және қоректік ортада өскен микробтардың шынымен микобактериялар екенін, контаминация емес екенін растау болып табылады [3]. Зерттеу светтік микроскопия әдісімен, Циль-Нельсен (ЦН) әдісі бойынша боялған жағындыларды немесе флюорхромды бояғыштармен боялған люминесценттік микроскопия арқылы жүзеге асырылады. Туберкулез қоздырғышының жасушалық қабырғасы липидтерге бай болғандықтан, бұл микроорганизмді микроскоппен көру үшін бояу әдісі қолданылады.

Айта кету керек, люминесценттік бояғыштармен микроскопияның диагностикалық сезімталдығы орташа есеппен 10%-ға жоғары, бұл ЦН әдісімен микроскопиядан. Люминесценттік микроскопия кезінде, дәстүрлі әдіспен салыстырғанда, бір жұмыс күні ішінде 3 есе көп жағындыларды зерттеуге болады (60-80 данаға қарсы 20-25). ЦН әдісінде клеткалық детриттің ашық көк түсінде қызыл микобактерияларды табу қиынырақ. Ал люминесценттік микроскопияда, қараңғы фонға қарсы жарқын сары түспен жарқырап тұрған микобактерияларды анықтау әлдеқайда оңай. Бұл әдістің артықшылығы, әсіресе микобактериялары аз материалдарды зерттеу кезінде құнды болып табылады [8].

Культуральдық зерттеу әдістері немесе егу әдістері микобактерияларды диагностикалық материалдан жасанды қоректік орталарда өсіруге негізделеді. Публикациялар авторлары осы жүйенің тиімділігін зерттегенде, «адам факторын» технологиялық процессқа әсерін айтарлықтай азайту және диагностика жылдамдығын 28-42 күннен 10-21 күнге дейін қысқартуды атап өтеді [4]. Автоматтандырылған ВАСТЕС-960 жүйесін қолдану арқылы, Левенштейн-Йенсен (ЛЙ) қоректік орталарымен салыстырғанда МБТ мәдениетін жиі бөліп алу мүмкін болды, бұл оң нәтижелі диагностикалық материалдардың 16%-на және теріс нәтижелі сынамалардың 4,5%-на жоғары көрсеткішті білдіреді [13]. Бірақ, зерттеу үшін қолданылатын реагенттер мен шығын материалдары әлемде тек бір ғана өндіруші тарапынан жасалып және жеткізілетіндіктен, талдаулардың өзіндік құны жоғары болып қалады. Сонымен қатар, сұйық қоректік орталарға егу жүргізгенде, қатты қоректік орталармен салыстырғанда контаминация деңгейі жоғарырақ (7-8% және 3-5% сәйкесінше) [2].

ЛУТБ диагнозы ПТП (туберкулезге қарсы препараттар) қатысуымен бөлінген қоздырғыштың дәріге сезімталдығын анықтау зерттеусіз қойылмайды [1]. Культуральдық немесе фенотиптік әдістер бөлінген МБТ мәдениетінің (штаммының) сезімталдығын немесе төзімділігін ПТП критикалық концентрациясы бар стандартты қоректік ортада олардың өсуіне қарап анықтайды. [7].

Нуклеин қышқылдарын амплификациялау әдісі (НҚА) — МБТ және басқа да патогендерді анықтау үшін қолданылатын әдіс. НҚА тестілері генетикалық материалды немесе микроорганизм молекулаларын (яғни, ДНҚ немесе РНҚ) сынамалардан іздейді [13]. Бүгінгі күні ВОЗ ұсынған үш түрлі НҚА негізіндегі тест-жүйелер бар: GeneXpert MTB/RIF, типоспецификалық зондтармен молекулалық гибридизация әдісі (LPA) және циклдік изотермиялық амплификация (LAMP).

2010 жылы ВОЗ полимеразды тізбекті реакция (ПТР) әдісін GeneXpert платформасында қолдануды мақұлдады (Sunnyvale компаниясы, Калифорния, АҚШ). Xpert MTB/RIF — бұл бір рет қолданылатын тест, ол M. tuberculosis кешенін және рифампицинге төзімділікті 2 сағат ішінде анықтауға мүмкіндік береді, тесттің басталған сәтінен бастап rpoB геніндегі мутацияларды анықтау арқылы [6]. Мета-талдаудың нәтижелері бойынша, бұл тест жүйесінің өкпе туберкулезін диагностикалауда диагностикалық сезімталдығы 88% (84-92%), ал спецификалықтығы — 99% құрайды, бұл нәтижелер қатты және сұйық қоректік ортада егіс нәтижелерімен салыстырылғанда жоғары көрсеткіш болып табылады.

Қорытынды

Туберкулез ауруы-жазылатын ауру, бірақ дұрыс ем жүргізілмесе ол екі негізгі туберкулезге қарсы дәрілерге төзімді (HR) көп дәріге төзімді туберкулез дамиды. Әдебиеттерге шолу көрсетіп отырғандай туберкулездің дәрілік төзімді форманың кең тарауы емдеу әсерінің төмендігінің көрсеткіші және туберкулезден қайтыс болуы деңгейінің жоғары болуының негізгі себептерінің бірі [11,14]. Туберкулез диагностикасындағы айтарлықтай жетістіктерге қарамастан, отандық және шетелдік дереккөздердегі жарияланымдарды шолу қазіргі уақытта ешбір диагностикалық тест «жылдам», «арзан» және «қарапайым» зерттеу талаптарына толық жауап бермейтінін растайды. Қолда бар дәстүрлі культуралық зерттеу әдістері мен ТЛЧ анықтау әдістері ұзақ уақытты талап етеді және ауыртпалықты. Туберкулездің дәріге төзімді түрін дер кезінде диагностикалауға жоғары технологиялық әдістердің (BACTEC MGIT-960, Hain-тест, Gene-Xpert) енгізілуі көмектесті. Барлық молекулалық-генетикалық әдістердің негізгі артықшылығы рифампицинге қарсы дәріге төзімділікті жылдам әрі дәл анықтау болып табылады, бұл МЛУТБ-ның сенімді маркері болып табылады. Бірақ тестілердің жоғары бағасы, сондай-ақ күрделі зертханалық инфрақұрылым мен дайындалған персоналдың қажеттілігі олардың қолданылуына белгілі бір шектеулер қояды. ЛУТБ диагностикасына арналған жаңа технологиялар нарығын зерттеу, олардың сапасы, қолжетімділігі және экономикалық тиімділігін ескере отырып, одан әрі жалғасуы қажет.