ӘРТҮРЛІ ЕЛДЕРДЕГІ ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУ ТӘЖІРИБЕСІ

Инклюзивті білім беру бүгінде бүкіл әлемде оқыту жүйесін дамытудың негізгі бағыттарының бірі болып саналады. Оның мәні физикалық, интеллектуалдық немесе эмоционалдық ерекшеліктеріне қарамастан барлық балалар үшін тең мүмкіндіктер жасау болып табылады. Инклюзия ерекше қажеттіліктері бар балалардың сапалы білім алуына ғана емес, сонымен қатар толерантты және құрметті қоғамның қалыптасуына ықпал етеді. Әр адамның әртүрлілігі мен құқықтары бағаланатын қазіргі әлемде инклюзивті білім беру әлеуметтік интеграция мен жеке тұлғаны дамытудың маңызды құралына айналады.

Мақаланың мақсаты-әртүрлі елдерде инклюзивті білім беруді жүзеге асыру тәжірибесін зерделеу және жүйелеу, негізгі модельдерді, тәсілдер мен тәжірибелерді талдау, табысты стратегиялар мен проблемаларды анықтау, сондай-ақ оларды басқа білім беру жүйелерінде инклюзивті білім беруді жетілдіру үшін қолдану мүмкіндіктерін анықтау.

Инклюзивті білім беру барлық балаларға, соның ішінде ерекше қажеттіліктері бар балаларға жалпы білім беру кеңістігінде оқытуға тең қол жеткізуді қамтамасыз етеді.

Негізгі принциптері: теңдік, жеке көзқарас, әлеуметтік интеграция, ынтымақтастық және бала құқықтарын құрметтеу. Сонымен қатар барлық балалардың оқу процесіне қатысуы үшін жағдай жасау, олардың әлеуетін дамыту, толеранттылықты қалыптастыру және мұғалімдерге қолдау көрсету.

Қазақстанның инклюзивті саясаты халықаралық конвенциялардың талаптарына сәйкес дамуда және мемлекеттік саясаттың басым бағыттарының бірі болып табылады. "Инклюзивті білім беру" ұғымы "Білім туралы" Қазақстан Республикасының Заңында бекітілген, ол ерекше білім беру қажеттіліктері мен жеке мүмкіндіктерін ескере отырып, барлық баланың білім алу құқығына кепілдік береді. Сонымен бірге инклюзивті білім беруді дамытудың негізгі бағыттары Қазақстан Республикасында мектепке дейінгі, орта, техникалық және кәсіптік білім беруді дамытудың 2023 – 2029 жылдарға арналған тұжырымдамасында және Қазақстан Республикасында жоғары білімді және ғылымды дамытудың 2023 – 2029 жылдарға арналған тұжырымдамасында көрсетілген. Психологиялық-медициналық-педагогикалық консультациялардың деректері бойынша елімізде туғаннан 18 жасқа дейін ерекше білім беру қажеттіліктері бар 203 717 мың бала, оның ішінде сәби жаста (туғаннан 3 жасқа дейін) – 9 556, мектепке дейінгі жастағы (3 жастан 5 жасқа дейін) – 56 727, мектеп жасындағы (6 жастан 18 жасқа дейін жыл) – 137 434 бала.

Білім беру ортасына қолжетімділікті қамтамасыз ету шеңберінде жалпы білім беру мектептерінің 86 %-ында инклюзивті білім беру үшін жағдайлар жасалған (2015 жылы – 30 %).

Ал Жапония инклюзивті білім беру ұйымы саласындағы жетекші елдердің бірі болып саналады. Қысқа уақыт ішінде бұл ел мүмкіндігі шектеулі жандарды кемсітуден оларға қажетті жағдайлар жасауға және оларды қоғамға қосуға көшті. 1970 жылдардан бастап Жапония мүмкіндігі шектеулі жандарға білім беру мүмкіндіктерін кеңейтуге ықпал ететін нормативтік-құқықтық базаны әзірлеуге кірісті.  Жапонияда ерекше балаларды қоғамға тарту балабақшадан басталып, мектептің жоғарғы сатысына дейін жалғасады. Кішкентай кезінен бастап балаларға мүмкіндігі шектеулі адамдарға адамгершілікпен қарау, көмекке мұқтаж адамдарға қамқорлық жасау дағдылары үйретіледі. Жапон мектебіндегі инклюзивті білім берудің ерекшелігі-ресурстық бөлмелерді ұйымдастыру. Мұнда қарапайым мектептерде оқитын мүгедек балалар білікті кеңес ала алады. Кейбір балалар үшін балаларға жеке көмек көрсете алатын тәрбиешілер бар.

Финляндиядағы білім қажеттілігі, инклюзивтілік және теңдік принциптеріне негізделген. Осылайша, 7 мен 17 жас аралығындағы әрбір бала оқу орнына баруға міндетті. Финляндияда мүмкіндігі шектеулі жандардың білімі заңмен кепілдендірілген және патология түріне байланысты. Сонымен қатар, Финляндияда дарынды балалар мен ауқатты ата-аналардың балаларына арналған орта мектептер жоқ. Мүгедек балалар, "элита" балалары, аз қамтылған отбасылардан шыққан балалар, дарынды балалар-барлығы бірдей оқу орындарында оқиды.

Латвия Республикасында (ЛР) инклюзивті білім беру "білім туралы"заң күшіне енгеннен кейін 1998 жылдан бастап белсенді талқыланып келеді. Орталық статистика басқармасының мәліметтері бойынша, Латвияның жалпы білім беретін сыныптарында ерекше қажеттіліктері бар балалар санының шамамен 10% ‒ ы жалпы, ал қалғандары арнайы білім беру бағдарламалары бойынша оқиды (6).  Инклюзивті білім берудің келесі үштігі заңмен бекітілген: инклюзивті білім Арнайы білім ретінде; инклюзивті білім интеграция ретінде;  бала қоғамның толыққанды мүшесін тәрбиелеу мақсатында әртүрлі типтегі білім беру мекемелеріндегі инклюзивті білім беру субъектісі ретінде.

Ресейде инклюзивті білім беруді дамыту көбінесе мемлекеттік құрылымдармен және үкіметтік емес ұйымдармен серіктестікте жүзеге асырылады. Ерекше қажеттіліктері бар балаларды білім беру процесіне қосудың бастамашылары жалпы білім беретін мекемелер жүйесінде мүмкіндігі шектеулі балалардың ата-аналарының қауымдастықтары, мүмкіндігі шектеулі адамдардың құқықтары мен мүдделерін қорғайтын ұйымдар, эксперименттік және жобалық режимде жұмыс істейтін кәсіптік қауымдастықтар мен білім беру мекемелері болып табылады.

Әртүрлі елдердегі инклюзивті білім беру тәжірибесін қарастыра отырып, инклюзивті білім беруде қоғамдық стереотиптер мен отбасының қолдауы, мемлекеттік қолдаудың маңызды екені айқындалды.

Қоғамдық стереотиптер мен алалаушылықтар ерекше қажеттіліктері бар балаларға олардың мектепке және қоғамға қатысуын шектеу арқылы кедергі келтіруі мүмкін. Мұндай стереотиптерді ағарту және ақпараттандыру арқылы жеңу ашық және қолдау көрсететін білім беру ортасына байланысты болады.

Ерекше білім беру қажеттіліктері бар баланы қолдауда отбасы мен жергілікті қоғамдастықта шешуші рөл атқарады. Олардың қатысуы инклюзияға оң көзқарасты қалыптастыру, мұғалімдермен бірлесіп жұмыс істеу және баланың сәтті әлеуметтенуіне жағдай жасау үшін маңызды. Инклюзивті білім беруді тиімді енгізу мемлекеттік қолдауды — заңнамалық бастамаларды, қаржыландыруды, кадрлар даярлауды және қажетті ресурстарды қамтамасыз етуді де талап етеді. Жүйелі түрде ешқандай қолдаусыз сапалы Инклюзивті ортаны құру қиын екені түсінікті болды.

Әр түрлі елдердің тәжірибесінен не алуға болады? Мысалы өзіміз айтқан:

Жапония мемлекетінен:

• барлық білім алушылардың дайындығын ескере отырып, инклюзияны біртіндеп енгізуді;
• қоғамда инклюзияға оң көзқарасты тәрбиелеуді;
• жергілікті қолдау және қоғамдастықтың қатысуы.

Финляндия мемлекетінен:

• артта қалмау үшін ерте диагностика және қолдау ұйымдастыруды;
• жеке қажеттіліктерге бейімделетін икемді оқу бағдарламаларын құруды.

Латвия мемлекетінен:

• арнайы білімнен инклюзивті білімге біртіндеп, біртіндеп ауысуды, Жапония мемлекетінде де айтылған.
• мұғалімдер мен ерекше қажеттіліктері бар балаларды қолдау үшін мектептерде ресурстық орталықтар құруды.
• баланы кешенді қолдау үшін педагогтарды, психологтарды және әлеуметтік қызметтерді тартуды.
• әр баланың қажеттіліктерін ескеретін жеке білім беру бағдарламаларын әзірлеуді.

Әртүрлі елдердегі инклюзивті білім беру тәжірибесі заңнамалық қолдауды, педагогтарды даярлауды, ресурстық қолдау жүйесін құруды және оқытуды дараландыруды қамтитын кешенді тәсіл жағдайында табысты инклюзия мүмкін екенін көрсетеді. Әр ел өзінің бірегей шешімдерін енгізеді:Финляндия — ерте диагностика және көпсалалы қолдау, Латвия — мектептер жанындағы ресурстық орталықтарды біртіндеп енгізу және енгізу, Ресей — сүйемелдеу жүйесін қалыптастыру және кадрлар даярлау.

Табысты инклюзияның негізгі элементтері болып білім берудің қолжетімділігі, оқытуды даралау, ынтымақтастық және мамандардың біліктілігін ұдайы арттыру болып қала береді. Инклюзивті білім ерекше қажеттіліктері бар балаларға мүмкіндік беріп қана қоймай, жалпы толерантты, әділ және инклюзивті қоғамның қалыптасуына ықпал етеді.

Қорытындылай келе, ұлттық шындықты ескере отырып, үздік әлемдік тәжірибелерді интеграциялау әрбір баланың және жалпы қоғамның дамуына ықпал ететін инклюзивті білім берудің тұрақты және тиімді жүйесін жасайды.