ЖЕКЕ ҚОСАЛҚЫ ШАРУАШЫЛЫҚТАРДЫ ДАМЫТУДАҒЫ КООПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ РӨЛІ

Мақалада ауыл шаруашылығы кооперациясының қазіргі заманғы проблемалары және кооператив секторының қатысушыларының мүдделерін қорғауға және салалық және ұлттық нарықтарда бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ықпал ететін әлеуметтік-экономикалық жүйені дамытудың тұрақты факторы ретінде жұмыс істеуінің тиімді жолдарын әзірлеу қарастырылады.

Қазақстан экономикасында жеке қосалқы шаруашылығы аграрлық сектордың ажырамас құрамдас бөлігі болып табылады. Талдау негізінде жеке және қоғамдық сектордың кооперациясы мен интеграциясының жеке қосалқы шаруашылықтарын дамытудың перспективалық бағыттары анықталды, оларға мыналар жатады:

- жеке қосалқы шаруашылықтарды бюджеттік қолдау;

- жас малды азықпен қамтамасыз етуге көмектесу;

- қайта өңдеу, өнімді сату, агросервис саласындағы кооперациялық байланыстарын орнату;  

- тұрғын үй құрылысын кредиттеу;

- ЖҚШ ірі қайта өңдеу кәсіпорындарымен кооперациялау.

ҚР Мемлекет басшысы Қ.К. Тоқаев жеке қосалқы шаруашылықтарды дамыту және оларды кооперациялау есебінен ауыл тұрғындарының өмір сүру деңгейін арттыру қажеттігін атап өтті. Заңды іске асыру шеңберінде мемлекет бірінші кезекте кооперативтерді қажетті жабдықтармен және арнайы автокөлікпен қамтамасыз етуге жәрдемдеседі. Мысалы, сүт қабылдау сою пункттері, салқындатқыш танкерлер, көкөніс қоймалары және т.б. бұл технологияның талаптарына сәйкес сақтауды, дайындауды, бастапқы өңдеуді және тасымалдауды қамтамасыз етеді. Кооперативтер қажетті тыңайтқыштарды, ветеринариялық препараттарды, пестицидтерді жеткізумен, сондай-ақ жемшөп дайындау, ветеринариялық қызмет көрсету, өсімдіктерді қорғау бойынша қызметтер көрсетумен айналысатын болады. Сонымен қатар, кооперативтер өндіріс технологияларымен, соның ішінде малды ұстау, оны тамақтандыру рационы, өсімдіктерге күтім жасау, пестицидтерді, тыңайтқыштарды, ветеринарлық препараттарды қолдану туралы білімді тарата алады [1].

ЖҚШ кооперациясын ынталандыру шаралары көзделген.   Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, ынтымақтастық:

- біріншіден, ауыл тұрғындарына ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындауға, сақтауға, бастапқы өңдеуге және өткізуге әділ бағамен көмектеседі;

- екіншіден, көтерме бағалар бойынша ауыл тұрғындарына ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруге қажетті тауарларды қарсы жеткізуді жүзеге асырады;

- үшіншіден, өз пайшылары үшін сервистік қызметтер көрсетуді – ветеринариялық қызмет көрсетуді, өсімдіктерді қорғау, жерді механикаландырылып өңдеу және т. б. жөніндегі іс-шараларды жүргізуді ұйымдастырады;

- төртіншіден, өз пайшыларын жаңа тұқымдар, сорттар, технологиялар туралы, заңнамадағы, бағдарламалық құжаттардағы өзгерістер, нарықтағы ахуал туралы ақпаратпен қамтамасыз етеді;

- бесіншіден, мемлекеттік қолдау – кредиттер, субсидиялар және т. б. алуға жәрдемдеседі.

Көп жылдық тәжірибе көрсеткендей, ауыл шаруашылығында шағын шаруашылығы нысандарын дамыту, басқалары сияқты, оларға қызмет көрсететін кооперативтердің дамуымен байланысты. Революцияға дейінгі Ресейде де солай болды, қазір батыс елдерінде де солай. Мысалы, Франция мен АҚШ-та фермерлердің 80% - ы кооперациямен айналысады. Швецияда фермерлерді несиелеу толығымен несиелік ынтымақтастық арқылы жүзеге асырылады. Солтүстік Еуропада, Ирландияда, Нидерландыда және Жапонияда барлық алғашқы ауыл шаруашылығы өндірушілері кооперативті қозғалысқа ие. Фермерлердің ауыл шаруашылығы кооперациясына қатысуы континенталды Еуропада (80%) және АҚШ, Канада, Австралияда (60% - дан 80% - ға дейін) байқалады [2].

Кооперативтік құрылымдар бытыраңқы шағын шаруашылықтарға неғұрлым тиімді пайдалану үшін өз ресурстарын (еңбек, техникалық, ақша, көлік, жер, өткізу және т.б.) біріктіруге мүмкіндік береді. Қазіргі жағдайда шағын ауыл шаруашылығы өндірушілері шаруашылық қызметті жүргізудің барлық сатыларында монополистермен және олигополистермен (банктер, лизингтік компаниялар, электр энергиясы мен техниканы жеткізушілер, қайта сатып алушылар, көлік компаниялары, сауда желілері және т.б.) бетпе-бет келеді. Мұндай жағдайда тек күш-жігерді біріктіру, кеңейту, әртараптандыру және т.б. бұл тұтынушылық және өндірістік (сату, жабдықтау, несие, өңдеу және т. б.) кооперацияны жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Бүгінгі таңда көп құрылымды экономика мен нарықтық қатынастардың, аграрлық экономикалық қайта құрулардың қалыптасу процесінде басқарудың бұл формасы аграрлық азық-түлік секторында өз орнын ала отырып, ұтқыр және тұрақты болып келеді. Кез келген елді мекен, қандай да бір өндірістің ең кішкентай тұсы болса да, егер адам онда қалғысы келсе, жаһандық ұлттық қауіпсіздік тұрғысынан дәл қолдау қажет етеді. Бұл мемлекеттік маңызы бар жоба. Сондықтан жеке қосалқы шаруашылықтар қоғамның толыққанды қолдауына мұқтаж.

Ғылыми зерттеулер негізінде қазіргі уақытта саяси, әлеуметтік және экономикалық маңызды мәселе болып табылатын ауыл шаруашылығы кооперация жүйесінің жандануы бар деп сенімді түрде айтуға болады.