ХИМИЯ САБАҚТАРЫНДА ЖОҒАРЫ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Аннотация. Мақалада химияның қазіргі өмірдегі рөлі және оны жалпы білім беретін орта мектепте оқудың маңыздылығы сипатталған. Оқушылардың танымдық процесін белсендіретін оқытудың стандартты емес түрлері туралы айтылады. Оқушылардың алдына қойылған мақсаттар қысқаша сипатталған және химия сабақтарында жоғары сынып оқушыларының танымдық мәдениетін қалыптастырудың негізгі принциптері көрсетілген.

Aabstract. The article describes the role of chemistry in modern life and the importance of its study in secondary school. It tells about non-standard forms of education that activate the cognitive process of schoolchildren. The objectives that are set for students are briefly described, and the basic principles of the formation of the cognitive culture of high school students in chemistry lessons are highlighted.

Аннотация. В статье описывается роль химии в современной жизни и важность её изучения в общеобразовательной средней школе. Рассказывается о нестандартных формах обучения, активизирующих познавательный процесс школьников. Кратко описываются цели, которые ставятся перед обучающимися, и выделяются основные принципы формирования познавательной культуры старшеклассников на уроках химии.

Түйінді сөздер: танымдық мәдениет, химия ғылымы, ойлау қабілеттері, практикалық дағдылар, жан-жақты даму, оқытудың белсенді формалары, оқытудың стандартты емес әдістері.

Keywords: cognitive culture, chemical science, thinking abilities, practical skills, comprehensive development, active forms of learning, non-standard teaching methods.

Ключевые слова: познавательная культура, химическая наука, мыслительные способности, практические умения, всестороннее развитие, активные формы обучения, нестандартные методы обучения.

Кіріспе

Қазіргі педагогикада орта мектепте жаратылыстану пәндерін оқыту, атап айтқанда жоғары сыныптарда химия пәні, танымдық мәдениетті қалыптастыру сияқты өзекті мәселелер бар. Жоғары сыныптардағы оқушылардың көпшілігі жоғары оқу орындарында оқуға дайындықтың алдыңғы қатарында болғандықтан, олардың химияға деген көзқарасы осы пән бойынша бітіру емтиханын тапсыру қажеттілігіне байланысты өзгереді.

Қазіргі өмірдегі химия жетекші рөл атқарады, өйткені бұл ғылым барлық өмірлік маңызды салаларда қолданылады: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, фармакология, медицина, құрылыс, экология және адам өмірінің басқа салаларында да. Жоғарыда айтылғандарға сәйкес орта мектеп оқушыларына белгілі бір міндеттер қойылады. Ең алдымен, бұл химия ғылымының негізгі ережелерін - оның негізгі ұғымдарын, негізгі заңдылықтарын, ілімдері мен теорияларын саналы және терең зерттеу, сонымен қатар химия саласындағы теориялық білім мен практикалық дағдыларды игеру, мысалы, оқушылардың танымдық және ойлау қабілеттерін дамыту. Орта мектеп мұғалімінің алдында жоғары сынып оқушыларын білімді өз бетінше игеруге үйрету, қоғамдағы химия ғылымының рөлін жан-жақты түсінуді қалыптастыру, мектеп оқушыларын өнеркәсіптің, адам қызметінің әртүрлі салаларында химияны қолданумен таныстыру міндеті тұр. Сондай-ақ, орта мектеп оқушыларын әр оқушының жеке қабілеттерін ескере отырып, болашақ мамандықты саналы түрде таңдауға дайындаудағы мұғалімнің рөлі маңызды [1].

Орта мектепте химияны оқыту курсының мазмұны оқушыларды осы ғылымның негіздерімен таныстыруды ғана емес, сонымен бірге оқушылармен әлемнің ғылыми бейнесін қалыптастырады, тұлғаның жан-жақты дамуына ықпал етеді, пәнге қызығушылық тудырады, экологияға ұқыпты қараудың негізін қалайды. Білім беру ғылымының ең қажетті минимумы химия осы ғылымның қазіргі даму тенденцияларын ескере отырып жасалған. Жалпы білім беру бағдарламасы аясында химия сияқты көп қырлы ғылымды зерттеу орта мектеп түлектерінің жоғары интеллектуалды дамуын қамтамасыз етеді.

Негізгі бөлім

Қазіргі қоғам дамуының ақпараттық дәуірге көшуі мектептегі білім беру жүйесінің негізгі міндеттерінің бірі ретінде болашақ маманның ақпараттық мәдениетінің негіздерін қалыптастыру міндетін алға тартады. Бұл міндетті ақпараттық компонентті бейінді химиялық білім беру жүйесіне қоспай іске асыру мүмкін емес.

Қазіргі жағдайда оқушыны келіп түскен ақпаратты тез қабылдауға және өңдеуге дайындау, оны сәтті көрсету және пайдалану қажет. Химияны оқыту процесіне ақпараттық технологияларды енгізудің түпкі нәтижесі-оқушылардың табиғатта болатын және практикалық іс-әрекетте қолданылатын процестер мен құбылыстарды компьютерлік модельде үйрету.

Химияны оқытуда ең табиғи нәрсе-химияның ғылым ретіндегі ерекшеліктеріне сүйене отырып, компьютерді қолдану. Мысалы, химиялық процестер мен құбылыстарды модельдеу, компьютерді интерфейс режимінде зертханалық пайдалану, оқу материалын ұсыну процесін компьютерлік қолдау және оның игерілуін бақылау. Компьютердегі химиялық құбылыстар мен процестерді модельдеу, ең алдымен, мектеп зертханасында көрсету мүмкін емес құбылыстар мен эксперименттерді зерттеу үшін қажет, бірақ оларды компьютер арқылы көрсетуге болады.

Мектептерде химияны оқыту практикасы сонымен қатар "химия"ғылымды көп қажет ететін пәнді оқу кезінде оқушылардың төмен оқу мотивациясының проблемасын анықтады. Бұл құбылыстың себептерін талдау көрсеткендей, орта мектепке арналған қазіргі заманғы химия курсы оқушылар үшін қарапайым есте сақтауды ғана емес, сонымен бірге олардың арасындағы байланысты түсінуді қажет ететін көптеген жаңа түсініктерге толы.

Оқушыларды химияға оңтайлы оқыту мәселесін қалай шешуге болады? Менің ойымша, бұл үшін мектеп оқушыларының танымдық құзыреттілігін дамыту мақсатында химия сабақтарында ақпараттық-коммуникативтік технологияларды қолдану қажет.

Мектептің қазіргі түлегі өмірдің жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайында өзін жайлы сезіну үшін не қажет? Химия сабағы, химия пәнінің мұғалімі оқушыларды қоғамда толыққанды өмір сүруге дайындау үшін қандай рөл атқаруы керек?

Пән бойынша оқытудың дәстүрлі әдістерін қолдана отырып, бұл мәселені шешу мүмкін емес екендігі белгілі болды, оқушылардың әртүрлі құзыреттіліктерін, соның ішінде танымдық, коммуникативті, әлеуметтік, оқушылардың ақпараттық және зерттеу мәдениетін дамыту керек. Сондықтан қазіргі заманғы ақпараттық-коммуникациялық технологиялар негізінде химияны сабақта және сабақтан тыс уақытта оқыту процесін ұйымдастыру қажеттілігі туындады, мұнда ақпарат көзі ретінде электрондық құралдар, ең алдымен ғаламдық телекоммуникациялық интернет желілері, электрондық оқулықтар, мультимедиялық интерактивті курстар, әртүрлі электрондық басылымдар, компьютерлік презентациялар және т. б. кеңінен қолданылады, бұл қазіргі жаратылыстану білімінің ажырамас бір бөлігі.

Орта мектепте химияны оқып жүргенде орта мектеп оқушыларының алдына қойылған мақсаттар:

1. Ғылымның негізгі ұғымдары мен рәміздерін игеру, химиялық элементтер, олардың өзара әрекеттесуі және практикада қолданылуы туралы идеялардың бастапқы жүйесін қалыптастыру.

2. Қоршаған әлем туралы материалдық идеяларды қалыптастыру, химия ғылымының қажеттілігін түсіну.

3. Химиямен байланысты құбылыстарды талдау және бағалау қабілеттерін дамыту, оларды қауіпсіз қолдану мақсатында күнделікті өмірде қолданылатын заттармен жұмыс істеу дағдыларын игеру; өз денсаулығы мен қоршаған ортаны сақтау мақсатында экологиялық қауіпсіз мінез-құлықты ұйымдастыра білу.

4. Сабақтарда байқалатын химиялық құбылыстар мен күнделікті өмірде болатын процестер арасында байланыс орнату, заттардың алуан түрлілігін түсіндіру: олардың қасиеттері олардың құрылымы мен құрамына қалай байланысты, сондай-ақ заттардың қасиеттеріне байланысты қалай қолданылатындығын түсіндіру.

5. Заттарды әртүрлі әдістер арқылы зерттеу: олардың өзара әрекеттесуін бақылау және қажетті жабдықты қолдана отырып, зертханалық жағдайда әртүрлі химиялық эксперименттер жүргізу процесінде бір күйден екінші күйге өту.

6. Өнеркәсіп пен экологиядағы химияның, қоршаған ортаның ластану проблемаларын шешудегі, оның ішінде техногендік және экологиялық апаттардың алдын алудағы орасан зор маңызы туралы хабардарлықты қалыптастыру.

Алайда, жалпы білім беретін мектепте оқитын барлық орта мектеп оқушылары химия пәнін оқу қажеттілігін түсінбейді. Сондықтан, нәтижесінде мұндай оқушылар мектепті бітіргеннен кейін органикалық және бейорганикалық химияның негізгі ұғымдарымен байланысты құзыреттерге ие бола алмайды. Осыған байланысты қазіргі педагогиканың өзекті міндеті-педагогиканың басқа міндеттеріне және оны дамытудың ғылыми жолдарына қатысты оқушылардың танымдық мәдениетінің ерекшеліктерін зерттеу.

Қазіргі білім беру жағдайында химия мұғалімі пән бойынша жоғары білімді, оқыту әдістері мен заманауи педагогикалық технологияларды меңгеріп қана қоймай, осы дағдыларды іс жүзінде қолдана білуі керек. Химия пәні бойынша жаңа білім алуға оқушылардың қызығушылығын үнемі ояту үшін әртүрлі педагогикалық жағдайларды модельдеу және біріктіру қажет.

Айта кету керек, практикалық педагогикада оқытудың дәстүрлі әдістері қоғам дамуының қазіргі кезеңінде өзектілігін едәуір жоғалтты. Қазір оқытудың белсенді формалары олардың жоғары тиімділігіне байланысты өте сұранысқа ие, бірінші орында. Оқытудың белсенді түрлерін енгізудің негізгі міндеті бәсекеге қабілетті, дербес, шығармашылық және жан-жақты дамыған адамды қалыптастыру болып табылады. Сондықтан оқу процесін жетілдірудің жаңа жолдарын іздеуде ақпаратты беру әдістерін ғана емес, сонымен қатар балаларда практикалық дағдылар мен әрекеттерді қалыптастыру әдістерін жаңғыртуды да ескеру қажет.

Химия сабақтарындағы оқушылардың белсенділігі мұғалімнің өз жұмысында қандай педагогикалық әдістер мен тәсілдерді қолданатынына тікелей реакция болып табылады. Оқытудың белсенді әдістері деп жоғары сынып оқушыларының танымдық белсенділігінің деңгейін барынша арттыра алатын және оларды осы пән бойынша барлық жаңа білім алуға ынталандыратын әдістерді түсіну керек.

Педагогика бойынша әдістемелік әдебиеттерде оқытудың стандартты және стандартты емес әдістері бар. Бұл химия сабақтарын қызықты ете алатын және оқушылардың осы пәнді оқуға деген қызығушылығын арттыратын сабақтардың стандартты емес формалары. Мұндай әдістерге конференция, жарыстар, конкурстар, викториналар, пікірталастар, білім аукционы, экскурсия, сұхбат, дәріс, шығармашылық есеп және т. б. түрінде сабақтар өткізу жатады. [2]

Химия жаратылыстану, гуманитарлық ғылымдармен өте тығыз байланысты, өйткені кейбір химиялық құбылыстардың негіздемесі географияға, физикаға, тарихқа, биологияға және басқа пәндерге жүгінуді қажет етеді.

Химия бойынша білім беру процесін дамытудың негізгі принциптерінің бірі пәнаралық байланыстарды есепке алу болып табылады. Бірақ оларды сәтті қолдану үшін мұғалімнің жеке даму деңгейі өте жоғары болуы керек, оқытудың осы әдісін еркін қолдану үшін кең ой-өрісі болуы керек. Химия пәнінің жоғары сынып оқушыларын оқыту барысында мұғалім басқа оқу пәндері бойынша білім алушыларды даярлауға сүйенеді және физика, биология, география сабақтарында кейбір мәселелерді одан әрі зерделеу үшін негіз қалыптастырады. Пәнаралық байланыстарды дұрыс жүзеге асыру жоғары сынып оқушыларына химия пәнін оқуда белсенділік танытуға мүмкіндік береді және сонымен бірге басқа пәндер бойынша білімді кеңейтуге мотивацияны арттырады. Химия пәнінен зерттелетін тақырыптың сабақтас пәндерді білу үшін маңыздылығына назар аудару оқушылардың қызығушылығын арттырады, зейінін шоғырландырады, есте сақтау мен логикалық ойлауды дамытады. Мұндай сабақтарды дайындау кезінде оқушылардың жалпы дайындық деңгейін ескеру қажет, өйткені пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру танымдық іс-әрекеттің әртүрлі кезеңдерінде жүреді. Кез-келген мұғалім оқуды ынталандыру және оқушылардың өз пәніне деген танымдық қызығушылығын дамыту туралы сұрақ қояды. Бұл аспектте мүмкіндіктердің шегі жоқ-химия сабақтарында оқушылар әртүрлі тәжірибелер жүргізеді, нәтижелерді болжайды, практикалық тәжірибеде теориялық білімдерін тексереді. Оқушылар ерітінділердегі заттың массалық үлесін, қоспалардың пайызын, өнімнің теориялық мүмкін болатыннан шығуын анықтайды, бірақ бұл математикалық білімсіз мүмкін емес. Химиялық элементтер мен заттарды зерттеу кезінде географиямен байланыс орнатуға, оқушылардың назарын табиғатта табуға аударуға болады, ал мұғалім географиялық картамен жұмыс істейді. Алайда, пәнаралық байланыстарды жүзеге асыруда кейбір қиындықтар болуы мүмкін: химия материалын басқа пәндермен оқу уақыты әрдайым сәйкес келмеуі мүмкін және осыған байланысты химияның белгілі бір тақырыбын зерттеу кезінде кейбір ақпаратты пайдалану мүмкін емес [3].

Жоғарыда келтірілген ақпараттан пәнаралық байланыстарды қолдану жоғары тиімділік беретіні шығады. Жоғары сынып оқушылары өздерінің белсенді өмірлік ұстанымдарын қалыптастырады, алған білімдерін химия сабақтарында практикада қолдануға тырысады. Зерттелетін ғылымға деген қызығушылық, оқуға деген ынта артады, оқушылардың ақыл-ой белсенділігі белсендіріледі.

Соңғы онжылдықта қазіргі педагогикада жалпы орта білім беретін мектепте жеке дамуды күшейтуге бағытталған жаңа тенденциялардың дамуы байқалды. Бұл тенденцияларға оқытудағы жеке көзқарас, орта білім берудің шығармашылық бағыты және оқу процесінде заманауи технологияларды қолдану жатады. Педагогикалық қызметте "зерттеу" және "зерттеу қызметі" ұғымдары жиі қолданылады, бірақ олардың нақты анықтамалары жоқ. Орта мектеп оқушыларының зерттеу қабілеттері кейбір дағдыларды білдіреді: мәселені көру, гипотеза жасау, бақылау, эксперимент жүргізу, ұғымдарды анықтау және т.б.

Қазіргі уақытта мектептерде гуманитарлық бағыттағы және жаратылыстану бағыттағы сыныптарға бөлу бар. Осыған байланысты химияны оқытудың өзіндік ерекшеліктері мен бағыттары да бар.

Гуманитарлық сыныптарда химияны оқыту курсы орта мектеп түлегі тек химиялық білімнің негіздерін игеруге арналған. Бұл химиямен байланысты әлеуметтік маңызды жағдайларда бағдарлау үшін қажет. Профильдің гуманитарлық бағыттағы орта мектептеріне арналған химия курсы негізінен мәдениеттану болуы керек, бұл химияның адамзат мәдениетінің элементі ретіндегі рөлін ашады.

Орта оқу орындары мен техникалық профиль сыныптары үшін химия курсын оқытудың мазмұны химия құрылыс, машина жасау, ауыл шаруашылығы және т. б. сияқты өндірістік қызметтің әртүрлі салаларында қолданылатын негізгі бағыттарды ашуы керек, өйткені химияны білуді қажет ететін мамандықтардың әртүрлілігі өте үлкен, проблемалар елді мекеннің өндірістік ортасына байланысты өзгеруі мүмкін пункт және мектептің техникалық мүмкіндіктері. Бұл факторларды мұғалімнің өзі анықтайды.

Егер танымдық мәдениетті қалыптастыру принциптері анықталатын позицияларды қарастыратын болсақ, онда бұл жағдайда танымдық мәдениеттердің әртүрлі түрлері белгілі бір қоғамның негізі ретінде қабылданған шындық тұжырымдамасымен анықталатыны ескеріледі. Жоғары сынып оқушылары туралы айтатын болсақ, бұл әлеуметтік топ жасөспірімдерден тұратындығын ескеру қажет, олар үшін шындық негізінен эмпирикалық жолмен алынған білім болып табылады, өйткені қазіргі уақытта ата-аналар мен мұғалімдердің беделі онша маңызды емес.

Химияны оқыту саласындағы заманауи зерттеулер оқушылардың пәннің дидактикалық компонентімен белсенді өзара әрекеттесуі жағдайында жүзеге асырылатын танымдық процесті жандандыру маңызды екенін көрсетеді [4].

Осылайша, жоғары сынып оқушыларының танымдық мәдениетін қалыптастырудың негізгі принциптерін бөліп көрсетуге болады, олар келесі ережелер:

- химияның кейбір ережелеріне қатысты мәселелерді талқылау кезінде еркін пікір білдіруге қолайлы оқу процесін ұйымдастыру;

- эксперименттік қызмет арқылы химия заңдарын белсенді танудың басымдығы;

- қазіргі заманның химия ғылымының шекарасын анықтау, бұрыннан бар постулаттар мен дамудың жаңа бағыттарының болуы;

- оқушылардың этномәдени және діни ерекшеліктерін ескеруге мүмкіндік беретін оқыту процесін жүзеге асырудың тәсілдері мен әдістерін ұсыну.

Бұл қағидаттар білім беру процесін әдістемелік сүйемелдеу құралдарын таңдау критерийлерін әзірлеу үшін негіз болуы тиіс [4].

Қорытынды

Жоғарыда айтылғандардың бәрінен келесі қорытындыларды жасауға болады. Тәжірибеден көріп отырғаныңыздай, сабақтың стандартты емес түрлерін қолдану жүйелі болып табылады, мұндай педагогикалық іс-әрекетпен оқушылар теориялық материалды да, оны практикалық қолдану тәсілдерін де әлдеқайда жеңіл және тез қабылдайды. Сабақтың мұндай формалары бір уақытта танымдық және тәрбиелік функцияларды орындайды. Мұндай сабақтарда жоғары сынып оқушылары алған білімдерін қолдана алады, шешімдер мен пайымдаудың жаңа әдістерін ашады, әлсіз оқушылар да белсенді жұмысқа тартылады. Мұндай жұмыс логикалық ойлауды дамытады, семантикалық және бейнелі есте сақтауды дамытады. Осы факторлардың барлығы оқушылардың жеке басын жан-жақты дамытады, өз көзқарасын дәлелді түрде дәлелдеуге, өз ұстанымын қорғауға, басқалардың пікірін тыңдауға үйретеді, өзара көмек пен өзара сыйластық сезімдерін дамытады, саналы мінез-құлық нормаларын қалыптастырады, зейінділікке, төзімділік пен байсалдылыққа, тапқырлық пен ойлау жылдамдығына үйретеді. Жоғарыда аталған барлық шарттарды ескере отырып, оқушылар химияны үлкен қуанышпен оқиды және өздерінің білімдері мен дағдыларын көрсетеді, сонымен қатар оларды іс жүзінде қолдана алады.