БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ПӘНАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫС НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Аннотация. Бұл мақала пәнаралық байланыстар негізінде бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық жағдайларын зерттеуге арналған. Оқушылардың экологиялық мәдениетті қалыптастырудың қолданыстағы тәсілдеріне талдау жүргізіп, тиімді нәтижелерге қол жеткізу үшін пәнаралық байланыстарды ескеру қажеттілігі анықталды. Бастауыш сынып оқушыларында экологиялық мәдениетті қалыптастырудың педагогикалық шарттары тиімді оқыту үшін білім мен пәндік салаларды біріктіруге мүмкіндік беретін пәнаралық байланыстар негізделді.

Тірек сөздер: экологиялық мәдениет, пәнаралық байланыс, экологиялық білім, сабақ, экологиялық проблема, әдіс-тәсіл, шарт.

Қазіргі уақытта адам мен табиғаттың өзара əрекеттесуінің, сондай-ақ адамзат қоғамының қоршаған ортаға əсерінің экологиялық мəселесі өте өткір болды жəне үлкен ауқымды алды. Жақындап келе жатқан экологиялық апат жағдайында экологиялық білім барлық жастағы адамның адамгершілік тəрбиесінің ажырамас бөлігі ретінде үлкен маңызға ие.

Қазіргі таңдағы білім мекемелерінің алдында тұрған міндеттердің бірі – жас ұрпақтың экологиялық білімі мен көзқарасын қалыптастыру, оларды табиғатты қорғау, табиғи қорларды тиімді пайдалану және өмір сүрген ортасы мен еңбектенетін жерінде жоғары, саналы, экологиялық білімді пайдалана білетін азамат ретінде тәрбиелеу. [1]

Экологиялық проблемалар барған сайын өткір болып келе жатқан қазіргі әлемде экология білімі мен экологиялық мәдениеттің қалыптасуы ерекше маңызды бола бастады [2]. Бастауыш мектеп жасында баланың болашақ экологиялық санасы мен оның табиғат пен қоршаған ортаға жауапкершілікпен қарауының негізі қалыптасады.

Бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың тиімді тәсілдерінің бірі - пәнаралық байланыстарды қолдану [6]. Пәнаралық байланыстар - бұл ғылымның әртүрлі салаларында білім мен дағдылардың интеграциясын ынталандыратын әртүрлі пәндер арасындағы байланыстар.

Пәнаралық байланыстар негізінде бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыруға ықпал ететін педагогикалық жағдайлар мыналарды қамтуы мүмкін:

1. Пәндерді оқытудың интегративті тәсілі. Әр түрлі пәндер бойынша сабақтар баланың олардың арасындағы байланысты көретіндей және алынған білімнің іс жүзінде қалай қолданылатынын түсінетіндей етіп ұйымдастырылуы керек. Мысалы, биология сабақтарында ормандардың жойылуының экологиялық салдары туралы айтуға болады, ал математика сабақтарында ағаштарды кесу кезінде оттегінің қаншалықты жоғалатынын көрсететін есептеулер жүргізуге болады.

2. Бастауыш сынып оқушыларына алған білімдерін іс жүзінде қолдануға мүмкіндік беру. Экологиялық экскурсияларды ұйымдастыру, әртүрлі экологиялық жобаларға қатысу, балаларды өсімдіктер мен жануарлармен жұмыс істеуге қосу теориялық білімді нығайтуға және олардың нақты өмірде қалай қолданылатынын көрсетуге көмектеседі.

3. Сыни тұрғыдан ойлау және негізделген шешім қабылдау дағдыларын дамыту. Ол үшін балалардан жағдайды талдауды, салдарын бағалауды және экологиялық аспектілерді ескере отырып шешімдер ұсынуды талап ететін тапсырмалар мен жағдайларды пайдалануға болады. Мысалы, тауарларды тасымалдаудың немесе ораудың экологиялық таза нұсқасын таңдауға байланысты міндеттер.

4. Ата-аналар мен қоғамдастықты мектептің экологиялық қызметіне тарту. Ата-аналар мен қоғамдастық өкілдері экология саласындағы білімдері мен тәжірибелерімен бөлісе алатын семинарлар, конференциялар, ашық есік күндерін ұйымдастыру балаларда ғана емес, ересектерде де экологиялық мәдениеттің қалыптасуына ықпал етеді [2].

Бастауыш сынып оқушыларында экологиялық мәдениетті қалыптастырудың педагогикалық шарттары тиімді оқыту үшін білім мен пәндік салаларды біріктіруге мүмкіндік беретін пәнаралық байланыстарды қолдануға негізделген.

Бірінші педагогикалық шарт-оқытуға интегративті көзқарас. Бұл дегеніміз, оқушылар білім мен дағдыларды басқа пәндер аясында игере алатындай етіп, экологиялық білім мазмұнын оқу бағдарламасына біріктіру керек. Мысалы, жаратылыстануды зерттеу кезінде адамның іс-әрекетінің қоршаған ортаға әсері және оны қалай сақтау керектігі талқылануы мүмкін.

Екінші шарт-экологиялық білім беру ортасын құру. Оқу орындары оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға ықпал ететін жағдайлар жасауы керек. Бұған экологиялық клубтар немесе топтар ұйымдастыру, табиғи қорықтарға немесе саябақтарға экскурсиялар жүргізу, экологиялық жобалар мен іс-шараларға қатысу кіруі мүмкін.

Үшінші педагогикалық шарт жұмыстың әртүрлі әдістері мен формаларын қолдануды қамтиды. Бұл студенттерге әртүрлі білім мен дағдыларды алуға, сондай-ақ сыни ойлау мен тәуелсіздікті дамытуға мүмкіндік береді. Мысалы, ойын және дизайн әдістерін қолдануға болады, мұнда оқушылар экологиялық жағдайларда өздері шешім қабылдайды немесе экологиялық жобалар жасайды.

Төртінші педагогикалық шарт-табиғат пен қоршаған ортаға оң көзқарасты қалыптастыру. Оқушылар табиғи ресурстарды сақтау және қоршаған ортаға ұқыпты қарау жауапкершілігін сезінуі керек. Ол үшін қоршаған ортаға эмоционалды-құндылық қатынасын қалыптастыруға ықпал ететін әдістерді қолдану қажет.

Осылайша, пәнаралық байланыстар негізінде бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық шарттары оқытуға интегративті көзқарасты, экологиялық білім беру ортасын құруды, жұмыстың әртүрлі әдістері мен формаларын қолдануды, сондай-ақ табиғатқа оң көзқарасты қалыптастыруды қамтиды. Осы шарттарды іске асыру болашақ ұрпақ үшін қоршаған ортаны қорғауға және сақтауға қабілетті белсенді және жауапты азаматтарды құруға көмектеседі [3].

Экологиялық білім нақты принциптерге сүйенеді. Ең маңыздыларының бірі пәнаралық принцип болып саналады. Бұл қағида оқу процесіне пәнаралық байланыстар жүйесін енгізу арқылы жүзеге асырылады. Бастауыш мектепте бұл жүйенің орталығында бастауыш білім берудің жетекші экологиялық және биологиялық пәні ретінде жаратылыстану орналасқан. Табиғаттану белгілі бір білім базасын және бастапқы қатынастарды жасайды, оған сүйену пәнаралық байланыстарды орнату арқылы басқа сабақтарда экологиялық мәдениетті қалыптастыру бойынша жұмыс жүргізуге мүмкіндік береді. Бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін тиімді қалыптастыру үшін пәндердің ең көп санын аталған пәнаралық байланыс жүйесіне тарту қажет, ал экологиялық мазмұн енгізілген пәндер неғұрлым әр түрлі болса, экологиялық мәдениеттің әр компонентін дамыту үшін жұмыс істеу мүмкіндігі соғұрлым көп болады [5]. Мұндай жағдайда экологиялық мәдениетті қалыптастыруға үлес қосатын математика сабақтарына жүгінбеу мүмкін емес.

Бастауыш мектепте оқыту тәжірибесінде математика сабақтарының экологиялық мүмкіндіктерін мұқият зерттеу олардың бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру процесінде маңыздылығын анықтады [4].

• Біріншіден, математика сабақтары экологиялық мәселелерді және табиғаттану мазмұны бар басқа тапсырмаларды шешу арқылы экологиялық мәдениеттің танымдық компонентіне қол жеткізуге мүмкіндік береді.
• Екіншіден, математикалық жаттығулармен жұмыс эмоционалды-құндылық компонентінің қалыптасуына ықпал етеді: тапсырманың негізінде жатқан фактілердің жаңалығы, олардың бала үшін маңыздылығы оқушының тек математиканы ғана емес, сонымен бірге табиғаттануды зерттеуге қызығушылығын арттырады, тұлғаның эмоционалды саласына әсер етеді; бұрыннан белгілі туралы жаңа нәрсені білу танымдық процестерді ынталандырады және тұжырымдаманы қалыптастырады қоршаған ортаның әртүрлі құндылық аспектілері туралы.
• Үшіншіден, математика сабақтары моральдық-құқықтық компонентке де әсер етуге мүмкіндік береді: тапсырмалар бойынша әңгімелесу балалардың назарын табиғаттағы мінез-құлық ережелерін сақтау қажеттілігіне аударады, бұрыннан белгілі ережелерді қысқаша қайталайды немесе жаңаларын біледі.
• Төртіншіден, математика сабақтарында белсенділік компонентін қалыптастыру бойынша жұмыс жүргізілуі мүмкін: табиғаттану және еңбек сабақтарында басталған іс-әрекетті игеру математика сабақтарында ғылыми негіздеме мен мотивация болған кезде, содан кейін табиғатқа көмек көрсетуді ұйымдастыру бойынша сыныптан тыс және сабақтан тыс жұмыстарда мәселелерді шешуде жалғасуы мүмкін.

Бұл бақылаулар жаратылыстану мен математиканы оқытудың байланысын жүзеге асырған жағдайда математика сабақтарында экологиялық мәдениеттің барлық компоненттерін қалыптастыру мүмкіндігі туралы болжамның негізі болды [6].

Қорытындылай келе, экологиялық мəдениет қазіргі əлемде барған сайын маңызды бола түсуде, өйткені ол қоғамның одан əрі өмір сүру мүмкіндігін анықтайтын маңызды мəселелердің бірі болып табылады. Пәнаралық негізде бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру осы процеске бастауыш мектептің барлық пәндерін қосуды қамтиды. Кез-келген сабақта экологиялық мәдениеттің компоненттерін дамыту үшін қажетті жағдайлар жасауға болады. Табиғаттану мен математиканың пәнаралық байланыстарын іске асыру есептеу дағдыларын пысықтау кезеңдерінде қолданбалы деңгейде мүмкін болады.