КЛАСІФІКАЦЫЯ ЗЛАЧЫНСТВАЎ У КРЫМІНАЛЬНЫМ ПРАВЕ РАННЕСЯРЭДНЯВЕЧНАЙ ДЗЯРЖАВЫ ЎСХОДНІХ СЛАВЯН

Эпоха станаўлення дзяржаўнасці ва ўсходніх славян пакінула нам каштоўныя крыніцы інфармацыі аб зараджэнні і эвалюцыі ранніх формаў крымінальнай адказнасці. Аналіз прававых помнікаў раннефеадальнай усходнеславянскай дзяржавы дазваляе прасачыць, як фармавалася сістэма класіфікацыі злачынстваў, якія дзеі прызнаваліся найбольш небяспечнымі для грамадства. Вывучэнне класіфікацыі злачынстваў у крымінальным праве ўсходніх славян, у сваю чаргу, дазволіць глыбей зразумець гістарычныя карані дзеючай крымінальнай сістэмы Рэспублікі Беларусь.

Гісторыя развіцця крымінальнага заканадаўства ва ўсходнеславянскім рэгіёне дэманструе, што размежаванню адказнасці за злачынствы супраць асобы пачатала надавацца ўвага яшчэ са старажытнасці, у прыватнасці, з прыняццем такіх прававых актаў, як дагаворы Старажытнай Русі з Візантыяй 911 і 944 г. і «Руская праўда». У дадзеных прававых помніках назіраліся прыкметы, якія дыферэнцыравалі адказнасць за пэўныя замахі, аднак яны рэгламентаваліся бессістэмна, а тэхніка іх выкладу была казуістычнай.

Першай пісьмовай крыніцай права Старажытнай Русі прынята лічыць дагавор князя Алега з Візантыяй 911 г., хоць у гэтым і іншых дагаворах, якія дайшлі да нашага часу, згадваецца нейкі «Закон рускі». Аднак навукоўцы не схільныя лічыць яго першай пісанай крыніцай права. Так, па словах даследчыка рускага права У.А. Томсінава, тэрмінам «Закон рускі» пазначалася, хутчэй за ўсё, вуснае звычайнае права, якое дзейнічала ў старажытнарускім грамадстве [9, с. 4]. Тэкст дадзенай крыніцы права не захаваўся. Часцей за ўсё, «Закон рускі» трактуецца ў якасці адмысловага зборніка пісаных звычаяў або крыніцы няпісанага права [4, с. 18].

У крымінальным праве паняцце злачынства з’яўляецца асноватворным, паколькі яно вызначае такія ключавыя катэгорыі, як крымінальная адказнасць, пакаранне і інш. Тэрмін «злачынства» пачаў выкарыстоўвацца не так даўно. Э.В. Георгіеўскі сцвярджае, што ў розныя перыяды гісторыі паняцце злачыннага ў крымінальным праве магло вызначацца як «праказа, згрэшэнне, бясчынства, поскудзі, крыўда, хвацкая справа» і многае інш. [3, с. 84].

У дагаворах князёў Алега і Ігара з Візантыяй 911 і 944 г. мы можам вылучыць наступныя злачынствы:

- Забойства. Дагаворы Алега і Ігара адлюстроўваюць эвалюцыю пакарання за забойства, кампраміс паміж рускім правам кроўнай помсты і візантыйскім смяротным пакараннем. Згодна з дагаворам Алега, дапускалася неадкладная помста, якая патрабуе наступнага судовага адабрэння. Дагавор Ігара зрабіў больш жорсткай працэдуру, патрабуючы судовага рашэння перад ажыццяўленнем помсты сваякамі. Візантыйцы, якія рэдагавалі дагаворы, імкнуліся гарманізаваць прававыя сістэмы: грэкі, вінаватыя ў забойстве рускіх, выдаваліся для помсты, рускія, якія забілі грэкаў, – для смяротнай кары [2, с. 364]. Пры гэтым, помста не была самаўпраўнасцю. Дагавор Алега (арт. 4) абмяжоўваў яе момантам здзяйснення злачынства, прадугледжваючы маёмасны выкуп ці чаканне злову забойцы [7, с. 11]. Гэта быў кампраміс, які пазбягаў як поўнай адмены помсты, так і бязмежнага самавольства.

- Напад на здароўе. Дагаворы Алега (арт. 5) і Ігара (арт. 14) ўсталёўвалі грашовы штраф у памеры 5 літр срэбра (літра – грашовая адзінка Візантыі, якая чаканілася ў выглядзе срэбных манет) за нанясенне калецтваў (удары мячом ці іншай прыладай) [7, с. 11–12, 39], што адпавядала старажытнарускаму праву, дзе за пабоі і раны прадугледжваліся грашовыя спагнанні, якія вар’іраваліся ў залежнасці ад характару нападу. Акрамя таго, дагавор Ігара (арт. 9) згадвае пра пазбаўленне волі («чалавека заняволіць») [7, с. 39] як пра злачынства супраць асабістых правоў.

- Маёмасныя злачынствы (перш за ўсё крадзяжы). Палажэнні дагавораў Алега і Ігара аб крадзяжах таксама дэманструюць спалучэнне рускіх і візантыйскіх прававых нормаў. Дагавор Ігара (арт. 6) прадугледжваў для злодзея вяртанне скрадзенага, выплату яго кошту і пакаранне па абодвух заканадаўствах [7, с. 38]. Дагавор Алега (арт. 6) усталёўваў патройнае пакрыццё пацярпеламу, без згадкі крымінальнага пакарання [7, с. 12]. Да пастановаў аб крадзяжы дагавор Алега (арт. 6) таксама дазваляў забойства злодзея на месцы злачынства, калі ён аказваў супраціў [7, с. 12], што адпавядала візантыйскаму праву і рускаму звычайнаму праву, якое абмяжоўвае забойства начнога злодзея немагчымасцю яго затрымання.

Дагаворы Алега (арт. 7) і Ігара (арт. 5) не вылучалі рабаванне і разбой у асобныя злачынствы, прыраўноўваючы іх да крадзяжу [7, с. 12, 38]. Такая адсутнасць выдзялення рабавання як самастойнага злачынства была характэрна для старажытнарускага права.

Такім чынам, у дагаворах Русі з Візантыяй можна заўважыць падзел злачынстваў на 2 катэгорыі: супраць асобы (забойства, напад на здароўе) і супраць уласнасці (маёмасныя злачынствы). Узгадненне прававых нормаў Русі X ст., якая знаходзіцца на ранняй стадыі развіцця дзяржаўнасці, і Візантыі, якая валодае багатай цывілізацыйнай гісторыяй, паказвае на тоеснасць асноўных крымінальных паняццяў для розных этапаў развіцця. Такім чынам, можна зрабіць выснову, што крымінальнае права не з’яўляецца познім прадуктам цывілізацыі, які змяніў помсту, а ўзнікае адначасова з грамадствам.

У Рускай Праўдзе, як і ў дагаворах з Візантыяй, няма ні дзяржаўных, ні службовых, ні іншых відаў злачынстваў, акрамя злачынстваў супраць асобы і маёмасных злачынстваў [8, с. 142]. У працы Г.М. Фёдаравай вызначаецца, што «... канцэптуальным момантам з’яўляўся прынцып кампенсацыі шкоды, нанесенай пацярпелай асобе ў выніку правапарушэння – «крыўды»» [10, с. 7]. Да злачыннага, на думку А.І. Рахманіна, адносіцца прычыненне непасрэднага ўрону чалавеку, яго асобе або маёмасці [8, с. 142].

Калі больш падрабязна разгледзець злачынствы супраць асобы ў Рускай Праўдзе, то можна вылучыць наступныя іх віды:

- Злачынствы супраць жыцця. Да іх ставяцца забойства і калецтва (адняцце рукі ці нагі). Нягледзячы на адсутнасць размежавання паміж наўмыснымі і неасцярожнымі дзеяннямі, у заканадаўстве вылучаліся два віды намеру – прамы і ўскосны, што адбівалася ў дыферэнцыяцыі адказнасці за забойства. Так, забойства, здзейсненае ў працэсе разбою, цягнула за сабой самае суровае пакаранне, у той час як забойства ў бойцы (здзейсненае ў «вяселлях») каралася толькі штрафам [2, с. 374–375; 1, с. 267].

- Злачынствы супраць здароўя. Да іх ставіліся пабоі і членашкодніцтва: лёгкія калецтвы, адсячэнне пальца, нанясенне ран аголенай зброяй, а таксама пабоі і ўдары, не звязаныя з абразай гонару. Нягледзячы на розную ступень цяжкасці гэтых дзей, пакараннем за іх быў пераважна сярэдні штраф (3 грыўны). Таксама важна адзначыць, што асобныя замахі з дадзенай катэгорыі нават адасабляліся ў асобныя нормы ў залежнасці ад прылады злачынства [2, с. 375].

- Злачынствы супраць гонару і годнасці. Такімі злачынствамі, як справядліва адзначае Т.М. Нуркаева, у Рускай Праўдзе лічыліся выключна фізічныя дзеянні, а не славесныя [6, с. 7], што прыводзіла да размывання межаў паміж злачынствамі супраць гонару і злачынствамі супраць здароўя, паколькі ў іх быў аднолькавы знешні склад злачынства. Прыкладам злачынства супраць гонару, выяўленага ў фізічным дзеянні, з’яўляецца вырыванне барады і вусоў, якія сімвалізуюць мужнасць і займаюць асаблівае месца ў культуры многіх старажытных народаў [2, с. 375–376].

- Злачынствы супраць свабоды. Яны вядомыя Рускай Праўдзе ў 2 відах: продаж паўсвабоднага чалавека і пазбаўленне волі па ілжывым абвінавачванні [2, с. 376].

- Маёмасныя злачынствы. Руская Праўда не вылучае вядомыя сучаснаму заканадаўцу формы крадзяжу і не дае выразнага размежавання паняццях. У якасці маёмасных злачынстваў выступалі крадзеж (тацьба), рабаванне, разбой, незаконнае знішчэнне або пашкоджанне чужой маёмасці, выкарыстанне чужой маёмасці без пагаднення з уласнікам, падпал, згон жывёлы [5, с. 133–137]. Руская Праўда не ведае тэрміна махлярства, але мае на ўвазе некаторыя віды дзей гэтага роду (злоснае банкруцтва, падман пры продажы коней). Цяжар тацьбы вызначаўся як каштоўнасцю скрадзенага, так і напружанасцю злачыннай волі. Канакрадства каралася асабліва сурова. Знішчэнне чужой маёмасці каралася стражэй, чым крадзеж. Незаконнае карыстанне чужымі рэчамі караецца, па Рускай Праўдзе, нароўні з тацьбой [2, с. 377–378].

На гэтым можна сказаць, што заканчваецца сістэма злачынстваў па Рускай Праўдзе, абмяжоўваючыся толькі дзеяннямі, якія былі накіраваны супраць прыватных асоб. Вылучэнне такіх злачынстваў, як злачынствы супраць дзяржавы, веры, а таксама сямейнага права і маральнасці мы знаходзім у больш позніх помніках феадальнай эпохі без замацавання іх у Рускай Праўдзе [2, с. 378].

Такім чынам, Руская Праўда пашырыла кола злачынстваў супраць асобы, дадаўшы злачынствы супраць гонару і свабоды, ўвяла ў якасці дыферэнцыруючых прыкмет матыў і форму віны, а таксама выкарыстала паняцце абцяжваючых і змякчальных абставінаў для вызначэння пакарання. Аднак у дадзеным прававым акце цалкам адсутнічала прапрацаванасць адказнасці за злачынствы супраць правоў дзяржавы.

Прааналізаваўшы віды злачынстваў і вызначыўшы іх пэўную класіфікацыю, можна зрабіць выснову, што ў іх назіраецца эвалюцыя ў разуменні санкцый за злачынствы супраць асобы: ад кроўнай помсты да грашовых кампенсацый. Нягледзячы на казуістычнасць і адсутнасць строгай сістэматызацыі, гэтыя дакументы заклалі падмурак для далейшага развіцця крымінальнага права на тэрыторыі Старажытнарускай дзяржавы.