ТМД ЕЛДЕРІНДЕГІ САЯСИ МӘДЕНИЕТ ПЕН ИДЕОЛОГИЯНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ: ҚАЗАҚСТАН МЕН ӨЗБЕКСТАН МЫСАЛЫНДА

Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) елдерінде посткеңестік кезеңде саяси мәдениет пен идеологияның қалыптасуы ерекше сипат алды. Әсіресе Қазақстан мен Өзбекстан жағдайында кеңестік мұра, ұлттық мемлекет құру талпыныстары және авторитарлық басқару модельдері өзара ұштаса отырып, саяси мәдениеттің айрықша үлгілерін түзді. Бұл мақалада аталған екі елдің тарихи және саяси контексі талданып, қазіргі идеологиялық ұстанымдары мен олардың қоғамға әсері салыстырмалы түрде қарастырылады. Әрбір пайым нақты дереккөздер және сараптамалық тұжырымдармен негізделеді.

1991 жылы Кеңес Одағы құлағаннан кейін Қазақстан мен Өзбекстан жаңа саяси жүйе мен ұлттық идеология қалыптастыруға кірісті. Алғашқы президенттер – Нұрсұлтан Назарбаев пен Ислам Каримов кеңестік элитадан шығып, ел басқарды. Екі ел де саяси тұрақтылық пен мемлекеттілікті нығайтуды мақсат етті. Алайда тарихи және этно-мәдени ерекшеліктерге байланысты идеологиялық бағыттары әртүрлі болды. Қазақстан – көпұлтты әрі көпконфессиялы ел ретінде этносаралық келісім мен азаматтық бірегейлікті алға шығарды. Ал Өзбекстанда этникалық біртектілік пен кеңестік авторитарлық басқару сақталып, ұлттық идеология радикалды түрде қайта құрылды. Екі мемлекет те кеңестік коммунистік мұрадан бас тартып, тәуелсіздікке негізделген жаңа идеологиялық бағыттар құрды.Дегенмен, бұл үдеріс Қазақстанда біршама эволюциялық жолмен жүрсе, Өзбекстанда қатал антикоммунистік және оқшауланушы саясатпен жүзеге асты.[1] Кеңестік кезеңнен кейін Қазақстанның саяси мәдениеті трансформацияланып, президенттік басқару жүйесі орнықты. 1995 жылғы Конституция атқарушы билікті күшейтті. Назарбаев кезеңінде тұрақтылық, экономикалық даму және көпвекторлы саясатқа негізделген бейресми «Назарбаев моделі» қалыптасты. Алайда билік шоғырланып, саяси жүйе авторитарлық сипат алды. Freedom House мәліметінше, Қазақстанда оппозиция шектеліп, билікке қарсы наразылықтарға қысым көрсетіледі. [2] Яғни, ресми тұрғыда демократия институттары болғанымен (парламент, сайлау, бірнеше партияның формалды қызметі), іс жүзінде саяси бәсеке шектеулі, азаматтардың шешім қабылдау үдерісіне ықпалы мардымсыз. Қазақстан мемлекеттілігін идеологиялық тұрғыда нығайту үшін бірқатар ұлттық идеялар мен стратегиялық құжаттар қабылданды. «Қазақстан-2030» және «Қазақстан-2050» стратегиялары ел дамуының негізгі бағыттарын айқындаса, 2014 жылы «Мәңгілік Ел» идеясы тұңғыш ресми ұлттық идеология ретінде ұсынылды [3]. Бұл идея ұлттық бірлік пен тұрақтылықты нығайтуға, көпэтносты қоғамды ортақ мақсатқа жұмылдыруға бағытталды. Сондай-ақ Қазақстан халқы Ассамблеясы сияқты институттар этносаралық татулықты қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарды.

Назарбаев кезеңінде саяси мәдениетте жеке басқа табыну белгілері байқалды. Оған «Елбасы» мәртебесі беріліп, есімі ел астанасына және нысандарға берілді. Бұл культ мемлекеттік идеологияның тұлға төңірегінде құрылғанын көрсетті. Ресми риторикада тұрақтылық пен даму баса айтылып, халыққа экономикалық өсім мен ұлттық бірлік уәде етілді. Саяси белсенділік төмендеп, патерналистік түсініктер – билікке мойынсыну мен «әке бейнесіндегі» басшыға үміт артушылық қалыптасты. 2019 жылы Тоқаев билікке келіп, «Жаңа Қазақстан», «Әділетті Қазақстан», «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» секілді жаңа идеологиялық тұжырымдар ұсынды [4]. Олар саяси жаңаруға бағытталғанымен, Қаңтар оқиғасынан кейін ғана нақты реформалар басталды: пропорционалды сайлау жүйесі енгізілді, партияларды тіркеу талаптары жеңілдетілді. Дегенмен сарапшылар бұл реформалардың саяси мәдениетке әсері шектеулі екенін, көппартиялы өкілдіктің дамуы қажет екенін атап өтуде. Қоғамда баяу болса да өзгеріс жүріп жатқанымен, сабырлылық пен тұрақтылыққа басымдық беру тенденциясы сақталып отыр. Өзбекстанда тәуелсіздік алған соң саяси мәдениет авторитарлық бағытта қалыптасты. Каримовтың ұзақ билігі бейресми түрде «каримовизм» деп аталып, кеңестік идеологиядан толық бас тарту, ұлттық рәміздер мен тұлғаларды (мысалы, Әмір Темір) дәріптеу негізінде құрылды. Ол «Өзбекстанның даму үлгісін» жариялап, оның негізгі принциптері – автократия, автаркия және сыртқы саясаттағы оқшаулану болды [1]. Бұл кезеңде қоғамдық өмірді, соның ішінде діни саланы да мемлекет қатты бақылауға алды, өзгеше пікірлер басып-жаншылды. Сайлаулар көзбояушылық сипат алып, балама пікірлерге жол берілмеді [5]. 2005 жылғы Әндіжан оқиғасы кезінде бейбіт наразылық күшпен жаншылды. Мемлекеттік идеология оқу орындарына еніп, жастар «Миллий истиқлол ғояси» пәні арқылы тәрбиеленді – бұл кеңестік кезеңнен зардап шеккендік және рухани тәуелсіздік риторикасын біріктірді. Сонымен бірге Өзбекстан діни экстремизмге қарсы дәстүрлі ислам мен ұлттық тәрбиені күшейту арқылы күресті. Мемлекет имамдарға қолдау көрсетіп, жастардың шетелде емес, ел ішінде діни білім алуына мүмкіндік жасады. Осылайша, идеология сенім мәселесін тыйыммен ғана емес, балама рухани бағдармен үйлестіріп, саяси мәдениеттің маңызды элементіне айналдырды.

2016 жылы Ислам Каримов дүниеден өткен соң, Өзбекстан саяси мәдениетінде белгілі өзгерістер кезеңі басталды. Жаңа Президент Шавкат Мирзиёев бастапқыда бұрынғы жүйенің кей қатаң тұстарын жұмсартып, реформалар арқылы қоғам мен мемлекет арасында жаңа әлеуметтік келісім орнатуға бет бұрды. 2017 жылдан бастап экономикалық ырықтандыру, көрші елдермен қатынастарды жақсарту, бұқаралық ақпарат құралдарына біршама еркіндік беру тәрізді қадамдар жасалды. Халықаралық қоғамдастық бұл өзгерістерді оң қабылдап, Өзбекстанды оқшауланған «енfant terrible» имиджінен арылуға тырысуда деп бағалады.[5] Саяси элита сырт көзге айтарлықтай жаңғырып, халықпен диалогқа бұрынғыдан ашық бола түсті: «Соңғы екі жылда (2017-2018) Өзбекстанның саяси элитасы сырттай түрленіп, халықпен жаңа қырынан диалог орнатуға дайын екенін көрсетті» деп жазады сарапшылар. Алайда реформалардың мазмұны мен қарқыны біркелкі емес. Кей тұста ескі авторитарлық әдістер де сақталуда, сондықтан өзгерістердің ұзақмерзімділігі туралы нақты айту қиын. Қалай дегенде де, Мирзиёев билігінің алғашқы жылдары саяси мәдениетке кейбір жаңа элементтер енді: мемлекеттік органдардың халыққа есеп беруін арттыру ұмтылысы, жастар саясатын жандандыру, әкімшілік реформалар арқылы жергілікті өзін-өзі басқаруды күшейту. Мирзиёевтің ұстанған басты идеологиялық тұжырымдамасы – *«Жаңа Өзбекстан»* идеясы. 2021 жылы президентті ұлықтау рәсімінде ол «Жаңа Өзбекстан – халықтық-гуманитарлық мемлекет» идеясын алға тартып, бұл бағытта арнайы даму стратегиясын жариялады.[5] «Жаңа Өзбекстан» сөзі қоғамды жаңару жолына жұмылдыру ұраны және алдағы реформаларға шақыру нышаны ретінде қолданылды. Бұл идеяда билік пен халықтың бірге әрекет етуі, әлеуметтік әділеттілік, заң үстемдігі және ашықтық принциптері баяндалды. Конституциялық реформа жасалып, 2022-2023 жылдары Жоғарғы Мажлис пен жергілікті кеңестердің рөлі шамалы күшейтілді, азаматтық қоғам ұйымдарына кейбір мүмкіндіктер берілді. Мирзиёев «біз бірге міндетті түрде Жаңа Өзбекстан және Жаңа Қарақалпақстан құрамыз» деп мәлімдеп, реформаларды демократиялық жолмен іске асыруға уәде етті. Алайда тәжірибеде Өзбекстан әлі де авторитарлы мемлекет сипатында қалып отыр: сайлау үдерістері нақты бәсекесіз өтуде, оппозициялық партиялар әлі тіркелмеген, ал азаматтардың саяси құқықтары шектеулі күйде қалуда. 2022 жылғы шілдеде Қарақалпақстанда орын алған наразылықтарды билік күшпен басып, аймақта біршама уақыт төтенше жағдай енгізді. Бұл оқиға «Жаңа Өзбекстан» идеологиясының шынайы сынағы болып, биліктің сын сәтте ескі тәсіл – күш қолдануға жүгінгенін көрсетті. Дегенмен, қоғамда белгілі дәрежеде саяси санада өзгерістер бар: тұрғындар әлеуметтік желілер арқылы өз пікірлерін айтуға талпыныс жасауда, мемлекеттік органдарды сынға алу үрдісі баяу болса да пайда болуда. Мирзиёевтің өзі және айналасындағы элита бұрынғы қатал цензурадан бас тартып, халықтың талап-тілектеріне құлақ асатын бейне көрсетуге мүдделі екендігі байқалады.

Қазақстан мен Өзбекстан посткеңестік авторитаризм үлгісін бастан кешті. Биліктің орталықтануы, «жоғарыдан модернизация», демократиялық институттардың формалды сипаты – екі елге ортақ. Назарбаев пен Каримов саяси бәсекесіз билік құрды. Қоғамда саяси белсенділік төмен болып, шешім қабылдау үдерісі жабық сипатта жүрді. Патернализм де терең орнығып, халық билікті «әкелік қамқорлық» ретінде қабылдады. Кеңестік өткенді қайта бағалау екі елде де жүрді, алайда қарқыны әртүрлі болды: Қазақстанда символикалық трансформация біртіндеп өтсе (латын әліпбиіне көшу, қазақ тілінің мәртебесі), Өзбекстанда бұл үдеріс радикалды сипат алды (латынға ерте көшу, кеңестік символиканы жою). Екі мемлекет те діни радикализмге қарсы шаралар қолданды: Өзбекстан дінге қатаң бақылау орнатып, дәстүрлі исламды қолдаса, Қазақстан зайырлылық қағидатына сүйенді. Біріншіден, этнодемографиялық құрылымда айырмашылық бар. Қазақстан көпэтносты болғандықтан азаматтық бірегейлік пен этносаралық келісім идеологиясы басым, ал Өзбекстанда өзбек ұлтының мәдени үстемдігі айқын көрінеді. Тіл саясаты да өзгеше: Қазақстанда қос тілділік, Өзбекстанда тек өзбек тілі басым. Екіншіден, экономикалық модель мен ашықтық. Қазақстан шетел инвестицияларын тартуда алға шықты, көпвекторлы сыртқы саясат ұстанды. Өзбекстан ұзақ уақыт жабық экономикалық жүйемен шектелді, егемендікті сақтау идеологиясын баса айтты. Үшіншіден, билік ауысуы ерекшеленеді. Қазақстанда Назарбаев ерікті түрде кетті, культі біртіндеп әлсіреді. Өзбекстанда Каримов қайтыс болған соң ғана билік ауысып, оның культі тез жойылды. Мирзиёев бастапқыда Каримовті мақтаса да, кейін «Жаңа Өзбекстан» бағытын ұсынды.

Қазақстанда «Жаңа Қазақстан» тұжырымдамасы аясында саяси ашықтық пен әділеттілікке бағытталған реформалар жүргізілуде. Белгілі бір плюрализм элементтері пайда болғанымен, халықтың негізгі назары әлі де экономикалық тұрақтылықта. «Әділетті Қазақстан» сияқты ұрандар қоғамда талқылануда, бірақ сеніммен қабылданбай отыр. Freedom House 2023 жылғы бағалауынша, Қазақстан – «еркін емес» мемлекет. Дегенмен, ішкі сұраныс өсіп, билікті нақты өзгерістерге итермелеуде. Өзбекстанда «Янги Ӯзбекистон» идеологиясы жаңару мен әлеуметтік әділеттілікті мақсат етіп, жалақы мен зейнетақыны өсіру, жастарға қолдау көрсету шараларымен қатар жүріп жатыр. Алайда Қарақалпақстандағы оқиғалар саяси реформалар шектеулі екенін көрсетті. Мирзиёев диалогқа ашықтық танытқанымен, авторитарлық элементтер сақталуда. Екі елде де халық үшін саяси идеологиядан гөрі тұрмыстық әл-ауқат пен жұмысқа орналасу маңыздырақ. Егер идеологиялық ұрандар нақты жетістіктермен бекітілмесе, олардың әсері азаяды. Мысалы, Қазақстандағы «Мәңгілік Ел» идеясы кейін қоғамдық назардан тыс қалды, ал Өзбекстанда «Янги Ӯзбекистон» идеясынан нақты нәтиже күту жалғасуда. Сонымен қатар, ұлттың тарихи санасын қалыптастыру екі елде де жалғасуда. Қазақстанда «Рухани жаңғыру», Өзбекстанда «Үшінші Ренессанс» идеясымен өткен мен болашақты ұштастыруға талпыныс жасалуда. Бұл ұлттық мақтаныш пен саяси тұрақтылықты нығайтудың құралына айналуы мүмкін.

Қазақстан мен Өзбекстан посткеңестік кеңістіктегі авторитарлық басқару мен ұлттық жаңғырудың ерекшеліктерін көрсетеді. Екі елде де идеология мемлекеттілікті нығайту құралы ретінде қолданылды. Қазіргі таңда саяси модернизация мен азаматтық белсенділіктің артуы байқалуда. Бірақ бұл үдерістердің нәтижесі билік пен қоғам арасындағы диалогтың шынайылығына байланысты.