HUQUQNING TAVSIB MOHIYATI VA ULARNING HUQUQNI TAVSIB ETISHDAGI O'RNI

Har qanday jamiyatning huquqiy tizimida qonunning talqini muhim o‘rin tutadi. U jamiyatda adolat va qonuniylikning asosi bo'lgan qonunlarning aniq ma'nosi va qo'llanilishini belgilaydi.

Birinchidan, huquqiy talqin qonunlardagi noaniqlik va noaniqliklarni bartaraf etishga yordam beradi va shu bilan turli talqin va talqinlardan qochadi. Bu, ayniqsa, konfliktning turli tomonlari qonunning noaniqligidan o'z manfaati uchun foydalanishga urinishi mumkin bo'lgan hollarda juda muhimdir.

Ikkinchidan, huquqiy talqin qonunlarni muayyan vaziyatlarga tatbiq etishga yordam beradi. Qonunlar mavhum ko'rinishda yozilishi mumkin va ular izohsiz real hayotiy vaziyatlarga taalluqli bo'lmasligi mumkin. Sharh bizga qaysi harakatlar qonunga mos kelishini va qaysi biri mos kelmasligini aniqlash imkonini beradi.

Bundan tashqari, huquqiy talqin huquq tizimining rivojlanishiga o'zgartirishlar kiritish va qonunlarni o'zgaruvchan sharoitlarga moslashtirish imkonini beradi. Bu jamiyat va texnologiyaning jadal rivojlanishi sharoitida ayniqsa muhimdir.

Demak, qonun talqini jamiyatda adolat, qonuniylik va barqarorlikni ta’minlashda asosiy o‘rin tutadi. Bu qonunlarning aniq ma'nosini o'rnatishga, ularni muayyan vaziyatlarga qo'llashga va jamiyatning o'zgaruvchan ehtiyojlariga muvofiq huquq tizimini rivojlantirishga yordam beradi.

Qonunlarni izohlashning asosiy usullaridan biri mantiqiy yoki grammatik usuldir. Bu qonun matnini uning lug‘aviy ma’nosi va sintaktik tuzilishi nuqtai nazaridan tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Bu usul odatda qonun aniq va bir ma'noli bo'lgan va uning talqini bahsli bo'lmagan hollarda qo'llaniladi.

Yana bir usul - tizimli usul. Huquqning ushbu tizimdagi o‘rni va rolini aniqlash uchun uni butun huquq tizimi kontekstida tahlil qilishdan iborat. Bu usul nafaqat qonun matnini, balki uning boshqa huquq normalari bilan aloqasini ham hisobga olish imkonini beradi.

Ba'zan huquqiy normalarni izohlashda tarixiy deb ataladigan usul qo'llaniladi. Bu qonunning maqsadi va qonun chiqaruvchining niyatini tushunish uchun qabul qilingan tarixiy kontekstni o'rganishni o'z ichiga oladi. Agar qonun matni shubhali yoki noaniq bo'lsa, bu usul foydali bo'lishi mumkin.

Bundan tashqari, huquqiy normalarni sharhlashda telegologik usul ko'pincha qo'llaniladi. U faqat uning matniga emas, balki qonunning maqsad va vazifalariga erishishga qaratilgan. Ushbu usul qonunni muayyan vaziyatlarga qo'llashda jamoat manfaatlari va qadriyatlarini hisobga olishga yordam beradi.

Nihoyat, qonunni izohlashda adolat, tenglik va qonuniylik tamoyillarini hisobga olish zarur. Sharh ob'ektiv, adolatli va umume'tirof etilgan huquqiy standartlarga muvofiq bo'lishi kerak.

Shunday qilib, huquqiy izohlashning turli usullari qonunlarning jamiyatda to‘g‘ri va adolatli qo‘llanilishini ta’minlashga yordam beradi, bu esa huquq tizimining barqarorligi va rivojlanishiga xizmat qiladi.Keyingi yillarda O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi sezilarli darajada yangilanib, yangi tarmoqlar va normalar paydo bo‘ldi. Bunday sharoitda huquqiy normalarni sharhlash muhim rol o'ynaydi.

Aniqlash shaklidagi talqin - talqin etuvchi (tarjimon) sub'ekti ongida sodir bo'ladigan ichki fikrlash jarayonidir. Bunday holda, talqin qilishning turli usullari qo'llaniladi - grammatik, mantiqiy.

Tushuntirish shaklida talqin qilish. Huquqiy normaning mazmunini tushuntirish davlat organlari, mansabdor shaxslar va huquqiy normalarni izohlash uchun maxsus vakolat berilgan boshqa shaxslar tomonidan beriladi.

Ikki xil talqin va tushuntirishlar mavjud: rasmiy va norasmiy.

Qonunning rasmiy talqini - tushuntirish:

- vakolatli davlat organlari yoki mansabdor shaxslar tomonidan berilgan; bu vakolat maxsus aktlarda mustahkamlangan;

- boshqa sub'ektlar uchun majburiy ahamiyatga ega;

- yuridik ahamiyatga ega.

Huquqiy normalarning rasmiy talqini, o'z navbatida, normativ va tasodifiyga bo'linadi.

Qonunning norasmiy talqini rasmiy maqomga ega bo‘lmagan va huquq normalarini rasman izohlash vakolatiga ega bo‘lmagan subyektlar tomonidan beriladi. U tavsiyalar, maslahatlar shaklida beriladi va huquqiy oqibatlarga olib kelmaydi, ya'ni kuchdan mahrum. Norasmiy talqin og'zaki yoki yozma bo'lishi mumkin. Norasmiy talqinning uch turi mavjud: oddiy; professional va doktrinal (ilmiy).

 Qonun ustuvorligining oddiy talqini ham mavjud. Qonun ustuvorligining oddiy talqinini har qanday fuqaro kundalik hayotda berishi mumkin. Qonun loyihalari muhokama qilinganda ham shunday talqin beriladi. Oddiy talqin qilish siyosiy va axloqiy me'yorlarni jalb qilgan holda amalga oshiriladi. Oddiy talqinning yana bir o'ziga xos xususiyati bor - u asosan ratsional usullar yordamida amalga oshirilmaydi, ko'p jihatdan his-tuyg'ular va hissiyotlar tomonidan boshqariladi. Tashqi tomondan oddiy talqin kamdan-kam hollarda ifodalanadi. Asosan, uning natijalari aqliy operatsiyalar shaklida yoki eng yaxshi holatda, og'zaki tarzda taqdim etiladi.

Professional tarjima maxsus ma'lumotga ega bo'lgan shaxslar tomonidan amalga oshiriladi.

Doktrinaviy talqin maxsus ilmiy-tadqiqot institutlari, olimlar yoki olimlar guruhlari tomonidan maqolalarda, ilmiy adabiyotlarda, sharhlarda, qonun loyihalarini huquqiy ekspertizadan o‘tkazishda amalga oshiriladi.

Adabiyotlarda huquqni izohlashning quyidagi usullari ajratiladi: grammatik, mantiqiy, tizimli, tarixiy-siyosiy, teleologik, maxsus huquqiy va funksional.

Grammatik talqin qonun normalarini leksik-stilistik va morfologik talablar nuqtai nazaridan tahlil qilish, alohida so‘zlar, iboralar, iboralar, bog‘lovchi va ayiruvchi bog‘lovchilar, tinish belgilarining ma’nosini oydinlashtirishni o‘z ichiga oladi. Eng oddiy misol - uchta so'zdan iborat jumla: "qatl kechirilishi mumkin emas", unda vergul yoki nuqta yo'q. Buyruqni qanday tushunish kerak - ijro etish yoki kechirish? Ushbu belgilarni qanday tartibga solishimizga qarab, biz to'g'ridan-to'g'ri qarama-qarshi xulosalar chiqarishimiz mumkin.

Mantiqiy talqin - qonun normalarining mantiq qonunlariga asoslangan talqini. Bu usul bilan, birinchi navbatda, me'yorning ichki (mantiqiy) tuzilishi, uning uchta elementi - gipoteza, dispozitsiya va sanktsiyalarning munosabatlari oydinlashadi.